Przewlekły ból. Jak może pomóc terapia poznawczo-behawioralna?
Ból na ogół stanowi dolegliwość przemijającą, lecz w przypadku niektórych pacjentów utrzymuje się przez długi czas. Uznaje się go wówczas za ból przewlekły (chroniczny).
Jako taki może prowadzić do uzależnienia od leków przeciwbólowych i przysparza cierpień psychicznych. Wpływa negatywnie na aktywność w życiu zawodowym, społecznym i w wolnym czasie.
Z kolei brak aktywności sprzyja narastającej izolacji jednostki, prowadzi do depresji, pogarsza kondycję fizyczną, a wszystko to wtórnie nasila ból. Program terapii poznawczo-behawioralnej ma nie tylko pomóc ci w łagodzeniu bólu, lecz także zwiększyć twój poziom aktywności i poprawić jakość twego życia.
1. Terapia poznawczo-behawioralna
Program terapii zakłada aktywne rozwiązywanie licznych problemów wynikających z tego rodzaju dolegliwości. Zachęca, by porzucić przekonanie o własnej bezradności i ograniczeniu sprawności przez ból, a w zamian przejąć kontrolę nad własnym życiem i na powrót podjąć dawne zajęcia. Terapia poznawczo-behawioralna stosowana w przypadkach przewlekłego bólu składa się z kilku kluczowych elementów.
Są to:
- restrukturyzacja poznawcza (czyli nauka rozpoznawania błędów w myśleniu i zastępowania obciążających negatywnych myśli bardziej pozytywnymi);
- trening relaksacyjny (oddychanie torem przeponowym, wizualizacja i progresywna relaksacja mięśni);
- regulacja aktywności według kryterium czasowego (czyli jak być bardziej aktywnym, ale nie przesadzić z wysiłkiem)
- zadania domowe dobrane tak, by ograniczać unikanie aktywności i ułatwić powrót do zdrowszego, bardziej aktywnego trybu życia.
2. Leki
Jeden z celów programu terapeutycznego to przekazanie umiejętności, które pozwolą ci samodzielnie radzić sobie z bólem, jednak aby wziąć w nim udział, nie trzeba odstawiać leków.
Natomiast może się okazać, że w miarę stosowania technik panowania nad bólem nie jesteś już zdany wyłącznie na leki przeciwbólowe.
Gdyby jednak w trakcie trwania programu pojawił się pomysł zmiany schematu przyjmowania leków, należy go najpierw omówić ze swoim lekarzem prowadzącym.
3. Czy ten program jest odpowiedni dla mnie?
Zanim przystąpisz do progrmu, terapeuta poprosi cię o uzupełnienie kilku kwestionariuszy diagnostycznych. Zawierają one pytania dotyczące historii twoich dolegliwości bólowych, ich wpływu na twoje życie, prób radzenia sobie z nimi oraz innych czynników, które wpływają na odczuwanie bólu.
Ocena diagnostyczna pomoże terapeucie zadecydować, czy program terapeutyczny przyniesie korzyści w twoim konkretnym przypadku.
Przewlekły ból bywa konsekwencją fizycznego urazu lub towarzyszy takim chorobom, jak nowotwór. Może też wynikać ze schorzeń neuropatycznych, czyli uszkodzenia nerwów przewodzących informacje na temat bólu.
Przewlekły ból atakuje różne części ciała, a każda dolegliwość ma swoistą charakterystykę.
Osoby zmagające się z nim najczęściej uskarżają się na ból odcinka lędźwiowo-krzyżowego kręgosłupa, ból kolana oraz napięciowe i migrenowe bóle głowy. Niezależnie od przyczyn dolegliwości czy typu schorzenia, nasz program terapeutyczny pomoże ci w opanowaniu skutecznych metod radzenia sobie z przewlekłym bólem.
4. Wpływ bólu na twoje życie
Człowiek odczuwa ból zarówno fizycznie, jak i emocjonalnie. Osoby cierpiące z powodu bólu przewlekłego, czyli takiego, który utrzymuje się przez trzy miesiące lub dłużej, często dochodzą do wniosku, że jest to dolegliwość nie tylko odczuwana w okolicy karku, ramion czy pleców, ale oddziałująca na wszystko, co robią.
Ból wpływa na to, jak osoby te pracują i jak się bawią, jak myślą i jak odczuwają. Być może zauważyłeś tę prawidłowość w swoim życiu.
Skutki bólu można przyporządkować do dwóch ogólnych kategorii: działanie oraz myśl i uczucia.
4.1. Działanie
Ból wpływa na poziom twojej aktywności i na podejmowane przez ciebie działania zawodowe i towarzyskie, co z kolei wywiera wpływ na odczuwanie bólu.
Na przykład z powodu bólu możesz unikać spotkań towarzyskich, brać wolne w pracy, mieć trudności ze wstaniem z łóżka czy spędzać cały dzień przed telewizorem. To prowadzi do obniżenia napięcia mięśniowego, przybierania na wadze i ogólnego osłabienia organizmu.
Warto zadać sobie następujące pytania:
- Czy ból wpływa na moje życie towarzyskie lub zajmowanie się hobby?
- Czy ból wpływa na moją zdolność do pracy lub na codzienne funkcjonowanie?
- Jakie czynności zazwyczaj wykonuję, gdy dokucza mi ból?
- Czy ograniczenie aktywności miało negatywne skutki fizyczne lub społeczne?
4.2. Myśli i uczucia
Twój sposób myślenia (np. przekonania w rodzaju "Życie jest niesprawiedliwe”, "Nigdy mi się nie poprawi”) i twoje uczucia (np. poczucie bezużyteczności, przygnębienie, lęk) mają ogromny wpływ na odczuwanie bólu.
Z badań wynika, że negatywne emocje i negatywne myśli sprzyjają koncentrowaniu się na bólu, a wtedy jest on wyraźniej odczuwany.
Zastanów się nad odpowiedziami na następujące pytania:
- Czy zauważyłeś u siebie związek między emocjami a bólem?
- Jakie emocje towarzyszą ci w dni, kiedy ból jest bardzo silny?
- Czy wraz z nasileniem bólu rosną także złość, frustracja lub smutek?
- Jakie myśli wiążą się z tymi uczuciami?
Wypełnij formularz "Czynniki wpływające na mój ból”, aby lepiej zrozumieć, jak różne działania, myśli, uczucia i zdarzenia wpływają na odczuwanie bólu.
Zastanów się, czy któreś z nich pozostają pod twoją kontrolą.
5. Czynniki wpływające na mój ból
Twoje zadanie polega na sporządzeniu listy wszystkiego, co według ciebie wpływa na odczuwany przez ciebie ból. Co pomaga łagodzić ból? A co sprawia, że on się nasila? To mogą być działania podejmowane przez ciebie w ciągu dnia, a także towarzyszące ci myśli.
Wypisz je poniżej.
Co sprawia, że ból się nasila:
Co sprawia, że ból się zmniejsza:
Cykl: ból – dystres – pogorszenie sprawności
Cykl bólu przedstawiony na rycinie 2.1 pokazuje związek między bólem, dystresem (myśli i uczucia) a pogorszeniem sprawności (zachowanie).
Kiedy ból utrzymuje się przez długi czas, mogą pojawić się związane z nim negatywne przekonania (np. "Już nigdy mi się nie poprawi”, "Nie umiem sobie poradzić z bólem”) lub negatywne myśli na swój temat (np. "Jestem bezużyteczny dla mojej rodziny, skoro nie mogę pracować”, "Nigdy nie będę zdrowy”).
Ból nie mija, więc zaczynasz unikać różnych zajęć (np. pracy, aktywności społecznej, hobby) w obawie przed dodatkowym urazem albo nasileniem dolegliwości bólowych.
Wycofując się z różnych działań, stajesz się mniej aktywny, a wtedy słabną mięśnie, możesz przybrać na wadze i obniża się ogólna kondycja twojego organizmu.
6. Ogólne cele terapii
Ogólne cele programu terapeutycznego obejmują:
- ograniczenie wpływu bólu na twoje życie;
- nabycie umiejętności pozwalających lepiej radzić sobie z bólem;
- poprawa funkcjonowania fizycznego i emocjonalnego;
- złagodzenie bólu i ograniczenie korzystania ze środków przeciwbólowych.
W trakcie terapii nauczysz się wielu technik, które pozwolą ci osiągnąć wymienione cele. Wiesz już, jak ważną rolę w odczuwaniu bólu odgrywają twoje myśli i działania. Bardzo ważna jest świadomość, że to, co myślisz i robisz w reakcji na ból, pozostaje pod twoją kontrolą.
Ucząc się radzić sobie z negatywnymi myślami i emocjami związanymi z bólem oraz podtrzymywać aktywność, zyskujesz większą kontrolę nad bólem i nad własnym życiem.
Pamiętaj, że aby dobrze opanować nowe techniki, musisz ćwiczyć zarówno w czasie sesji, jak i między sesjami. Wykonywanie zadań domowych pomoże ci odnieść maksymalne korzyści z udziału w programie terapeutycznym.
7. Ustalenie osobistych celów terapii
Oprócz ogólnych celów terapii wyznaczysz z terapeutą także osobiste cele behawioralne (związane z zachowaniami), które chcesz osiągnąć w ramach programu. Powinny to być cele, które uda ci się zrealizować w trakcie terapii. Mogą one dotyczyć dowolnego pożądanego zachowania, którego częstotliwość chciałbyś zwiększyć.
Może to być na przykład coś, co robiłeś w przeszłości, a teraz chciałbyś robić częściej, coś, co od dawna chciałeś zrobić, lecz wciąż to odkładałeś, albo też coś, czego jeszcze nie próbowałeś, ale chciałbyś to wypróbować.
Warto również wyznaczyć cel dotyczący jakiegoś obszaru, który zgodnie o ceną diagnostyczną wymaga poprawy.
Pamiętaj, że cele powinny być sformułowane konkretnie, a nie ogólnikowo (np. "codziennie przejść pieszo jeden kilometr”, a nie "być lepszym człowiekiem”). Odnotuj swoje cele w formularzu "Arkusz celów” zamieszczonym w tym rozdziale.
Możesz skopiować formularz z książki lub pobrać go ze strony: gwp.pl Określ poziom realizacji celu, który uznasz za niewielki postęp, umiarkowany postęp i maksymalny postęp.
Fragment książki "Przewlekły ból. Terapia poznawczo-bahawioralna. Poradnik pacjenta” John D. Otis, GWP 2018
Potrzebujesz konsultacji z lekarzem, e-zwolnienia lub e-recepty? Wejdź na abcZdrowie Znajdź Lekarza i umów wizytę stacjonarną u specjalistów z całej Polski lub teleporadę od ręki.