Rak gruczołu krokowego (rak prostaty) - przyczyny, objawy, leczenie
Rak gruczołu krokowego (ang. prostate cancer), zwany też rakiem stercza, a potocznie rakiem prostaty, to nowotwór złośliwy. W Polsce zajmuje on drugie miejsce pod względem częstości występowania, jeśli chodzi o nowotwory złośliwe u mężczyzn po 60. roku życia. W wysoko rozwiniętych krajach zachodnich, gdzie wyższy poziom, lepsza opieka medyczna oraz zdrowszy styl życia przyczyniają się do likwidowania czynników ryzyka częstych w Polsce raka płuc czy raka żołądka, rak gruczołu krokowego jest najczęściej występującym nowotworem złośliwym wśród mężczyzn i stanowi aż 20% wszystkich nowotworów. Można się spodziewać, że wraz z rozwojem społeczno-ekonomicznym w Polsce oraz postępującą zmianą stylu życia, z czasem zacznie od dominować także w Polsce. Jego przyczyny nie są do końca znane. Podobnie jak wiele innych nowotworów złośliwych, rak stercza niekiedy rozwija się zupełnie bezobjawowo, a chory do końca życia może nie podejrzewać u siebie choroby nowotworowej. Podobnie też jak w przypadku innych nowotworów złośliwych, szanse wyleczenia są tym większe, im we wcześniejszym stadium jest on zdiagnozowany i rozpoczęta zostanie terapia. Dlatego dla zachowania zdrowia niezwykle ważne są okresowe kontrole lekarskie gruczołu krokowego po przekroczeniu 50. roku życia.
1. Przyczyny i rozwój choroby
Rak gruczołu krokowego jest najbardziej groźny u stosunkowo młodych mężczyzn, przed 55. rokiem życia, kiedy rozwija się szybko, daje przerzuty do innych tkanek i często kończy się śmiercią. Choroba nie jest tak groźna u starszych mężczyzn, po 70. roku życia, kiedy rozwija się na tyle wolno, że zwykle nie jest bezpośrednią przyczyną śmierci ani nie prowadzi do wyraźnego pogorszenia jakości życia. Rak gruczołu krokowego rozwija się w pewnym wieku, po przekroczeniu 80 lat, u ponad 80% wszystkich mężczyzn. W takim wieku jednak nie jest zwykle powodem do poważnego niepokoju, gdyż inne przyczyny stanowią o pogorszeniu się ogólnego stanu zdrowia i są bezpośrednim powodem śmierci. Ewentualna terapia raka u takich pacjentów byłaby bezcelowa, gdyż jej skutki uboczne mogłyby przyspieszyć rozwój innych chorób, a w konsekwencji efektywnie skrócić życie.
W dalszej części tekstu przez wystąpienie raka gruczołu krokowego rozumiana będzie taka sytuacja, kiedy rozwój tej choroby jest na tyle dynamiczny, że stanowi bezpośrednie zagrożenie zdrowia i życia pacjenta lub dochodzi do takiego rozwoju objawów choroby, które w istotnym stopniu pogarszają jakość życia.
Właściwe przyczyny rozwoju raka gruczołu krokowego pozostają nieznane. Można mówić o czynnikach ryzyka, o których w drodze statystycznego wnioskowania dowiedziono, że istotnie zwiększają szanse na zachorowanie. Dokładne mechanizmy, w jakich czynniki te wpływają na rozwój choroby pozostają jednak w sferze spekulacji i budowania hipotez.
Najważniejszym czynnikiem ryzyka jest wiek. Choroba występuje niezwykle sporadycznie u mężczyzn przed 45. rokiem życia. Nieco częściej pod koniec piątej i w szóstej dekadzie życia. Po siedemdziesiątym roku życia staje się właściwie powszechna, choć u większości osób nie wykształcają się silne objawy choroby, przyjmuje ona charakter przewlekły i nie stanowi bezpośredniego zagrożenia życia. Najcięższym przebiegiem choroba charakteryzuje się w młodszych grupach wiekowych, dlatego jakiekolwiek symptomy jej występowania przed ukończonym siedemdziesiątym rokiem życia powinny być przedmiotem konsultacji lekarskiej.
Na wystąpienie raka gruczołu krokowego znacznie bardziej narażone są osoby obciążone genetycznie, na co składa się rasa oraz predyspozycje indywidualne, rodzinne. Czynniki te warunkują wystąpienie nowotworu w około 50%, gdzie pozostałe 50% warunkowane jest czynnikami środowiskowymi oraz czynnikiem losowym. Jeżeli ktoś z bliskiej rodziny chorego cierpiał na nowotwór (brat, ojciec), wówczas ryzyko zachorowania zwiększa się dwukrotnie. Jeśli takie osoby były dwie, to ryzyko jest większe pięciokrotnie, a w przypadku jeszcze większej liczby chorych krewnych, ryzyko wzrasta nawet dziesięciokrotnie. Na zwiększoną szansę rozwoju choroby wpływać może również fakt wystąpienia w najbliższej rodzinie raka piersi czy jajnika wśród kobiet (matka, siostra), jako że istnieją pewne geny, których określone mutacje są ważnym czynnikiem ryzyka powstawania tych kobiecych nowotworów oraz raka gruczołu krokowego u mężczyzn. Rak gruczołu krokowego częściej występuje wśród mężczyzn rasy białej niż żółtej. Najbardziej narażeni na zachorowanie są zaś mężczyźni rasy czarnej.
Rzeczą szeroko dyskutowaną obecnie w literaturze naukowej jest wpływ diety na prawdopodobieństwo rozwoju choroby, gdyż wciąż nie jest jasna jej rola. Dotychczas uważano, że mężczyźni spożywający codziennie pokarmy zawierające tłuszcze nasycone i cholesterol, a których dieta uboga jest w selen i witaminy E oraz D, kwalifikowani są do grupy ryzyka. Okazuje się jednak, że w odróżnieniu od wielu innych nowotworów waga spożywania owoców i warzyw nie jest wysoka w zapobieganiu chorobie. Podobnie samo spożywanie mięsa i jego przetworów nie wpływa istotnie na ryzyko zachorowania.
Potwierdzono natomiast wpływ zbyt niskiego poziomu witaminy D na szanse rozwoju choroby. Oznacza to, że zbyt niska ekspozycja na promienie słoneczne (UV) może przyczyniać się do rozwoju choroby. Z ekspozycją na promienie słoneczne nie należy jednak przesadzać, gdyż przyczynia się ona do rozwoju innego częstego nowotworu złośliwego – czerniaka skóry.
Uważa się również, że spożywanie zbyt wysokich ilości syntetycznych preparatów witaminowych może nawet dwukrotnie zwiększyć szansę na zachorowanie. Chociaż nie jest jasne, w jakim mechanizmie ani które witaminy pobierane w nadmiarze przyczyniają się do rozwoju raka stercza, to nie zaleca się spożywania większej ilości witamin syntetycznych niż podane przez producenta, a najlepiej zastępowanie ich witaminami pochodzącymi z naturalnych źródeł, w postaci świeżych owoców i warzyw, świeżej wątroby, etc. Podobnie do zwiększenia ryzyka przyczynia się suplementowanie kwasu foliowego, co nie jest zalecane u mężczyzn.
Niezdrowy tryb życia, połączony z nadwagą, nadmiernym spożyciem alkoholu oraz paleniem tytoniu również może przyczyniać się do zwiększonego ryzyka rozwoju choroby. Istotnie szanse rozwoju choroby zwiększa również podwyższone ciśnienie tętnicze. Udowodniono również niewielki, ale statystycznie istotny pozytywny wpływ uprawiania sportu czy aktywnego trybu życia na ograniczenie ryzyka rozwoju tego nowotworu.
Rakowi gruczołu krokowego sprzyja podwyższony poziom testosteronu, który może występować w przebiegu niektórych chorób endokrynologicznych. Do rozwoju choroby prowadzić mogą również zakażenia chorobami przenoszonymi drogą płciową – rzeżączką, chlamydią czy kiłą. Ważna jest więc odpowiednia profilaktyka, higiena życia seksualnego.
2. Objawy i diagnostyka raka
Rak stercza może rozwijać się skrycie. Dzieje się tak, gdy guz rozwija się tylko w obrębie gruczołu krokowego. Ten rodzaj nowotworu bywa określany jako stadium raka ograniczonego do narządu. Jeżeli jednak zmiany nowotworowe zaczną się rozrastać, wówczas mówimy o stadium raka zaawansowanego miejscowo. Tym zmianom towarzyszą już pierwsze objawy, takie jak częstomocz, parcia naglące, bolesne oddawanie moczu, zaleganie moczu, z czasem mogą dołączyć się bóle w kroczu i za spojeniem łonowym.
Jeśli naciek będzie obejmował inne narządy, wówczas jest to stadium raka zaawansowanego. Mogą wówczas pojawić się: wodonercze, niewydolność nerek, obrzęk kończyn dolnych wskutek ucisku guza na naczynia krwionośne i chłonne, czasem krwiomocz.
Agresywna forma raka gruczołu krokowego może dać przerzuty odległe na inne narządy wewnętrzne. Atakuje głównie układ kostny (kręgosłup, żebra, miednicę), rzadziej organy takie jak wątroba, mózg czy płuca.
Podstawowym badaniem przesiewowym wskazującym na rozrost gruczołu krokowego i ewentualną obecność w nim nowotworu jest oznaczenie we krwi poziomu antygenu swoistego tkanki stercza, tzw. PSA (ang. Prostate Specific Antigen) oraz frakcji wolnej PSA. PSA jest antygenem wydzielanym przez gruczoł krokowy. W przypadku powiększenia gruczołu czy rozwoju w nim nowotworu następuje zwiększone wydzielanie PSA do krwi. Pozwala to na wytypowanie osób do bardziej zaawansowanej diagnostyki na podstawie prostego i stosunkowo taniego badania krwi.
Badanie palcem przez odbyt (per rectum w większości przypadków pozwala stwierdzić guzki w obrębie stercza. Istnieją jednak takie lokalizacje nowotworu (ok. 25% przypadków), w których nie są one wykrywalne badaniem palcem przez odbyt. Przezodbytnicze badanie USG pozwala określić z większą pewnością fakt występowania guza oraz jego wielkość. Badanie to umożliwia również precyzyjne przeprowadzenie biopsji cienkoigłowej, która jest podstawą pewnego rozpoznania. Rozpoznanie choroby stawia się na podstawie badania cytologicznego komórek guza pobranych w trakcie biopsji. W badaniu tym określa się stopień złośliwości nowotworu, co jest bardzo ważnym czynnikiem determinującym wybór metody leczenia.
Wykonuje się również urografię, czyli zdjęcie RTG jamy brzusznej przy podanym dożylnie kontraście. Urografia pomaga precyzyjnie określić stopień zaawansowania guza. Dodatkowo, wykonuje się też scyntygrafię, która pomaga określić, czy są przerzuty. W celu potwierdzenia diagnozy wykonuje się także tomografię komputerową, limfadenectomię oraz badanie PET. Badania te pozwalają ocenić, jak rozległe są zmiany nowotworowe i jak bardzo są zaawansowane.
3. Leczenie raka gruczołu krokowego
Podstawowym pytaniem, na które należy odpowiedzieć w każdym przypadku indywidualnie jest, czy należy w ogóle podejmować leczenie raka gruczołu krokowego. Odpowiedź na to pytanie zależeć będzie od wieku pacjenta, stopnia rozwoju nowotworu i jego dynamiki, występujących objawów oraz ogólnego stanu zdrowia.
Raka prostaty leczy się przede wszystkim wtedy, gdy stanowi on lub może stanowić w przyszłości potencjalne zagrożenie dla zdrowia i życia. U starszych pacjentów, gdzie rak nie rozwija się już zazwyczaj tak dynamicznie jak u młodszych, znajduje się on we wczesnym stadium, a ogólny stan zdrowia jest słaby, zwykle leczenia nie podejmuje się. Wychodzi się z założenia, że mogłoby ono pogorszyć ogólny stan zdrowia, a pacjent i tak nie umrze z powodu nowotworu, w przypadku niepodjęcia leczenia.
Ustalając stan zdrowia pacjenta, określa się jego indywidualne oczekiwane dalsze trwanie życia. Jeśli czynnikiem potencjalnie najbardziej je ograniczającym jest rak gruczołu krokowego, należy podjąć terapię radykalną (w praktyce, jeśli oczekiwane dalsze trwanie życie jest dłuższe niż 10 lat dla danego pacjenta). Podobnie, jeśli guz posiada charakter bardzo agresywny, następuje jego dynamiczne powiększanie czy daje objawy znacząco utrudniające normalne funkcjonowanie czy obniżające jakość życia, podejmuje się leczenie, którego forma dobierana jest indywidualnie.
Każdorazowo w podjęciu decyzji o zastosowaniu terapii uczestniczyć powinien sam pacjent, który określa, na ile ryzyko wystąpienia ewentualnych powikłań terapii, jak nietrzymanie moczu czy trwała impotencja, jest dla niego do zaakceptowania. W przypadku odstąpienia od leczenia, zaleca się okresowe kontrole guza oraz poziomu antygenu PSA we krwi. Jeśli guz jest stabilny, nie rozwija się, to pacjent może z nim żyć długo, bez żadnych negatywnych jego konsekwencji. Istnieje wiele możliwości leczenia raka gruczołu krokowego, a wybór najlepszej zależy od wielu czynników, z których stopień zaawansowania nowotworu, ogólny stan zdrowia pacjenta, jego nastawienie do ryzyka powikłań oraz doświadczenie lekarzy są najważniejsze. Rozważa się klasyczny zabieg chirurgiczny, radioterapię klasyczną, brachyterapię, chemioterapię, terapię hormonalną, zabieg wymrażania ciekłym azotem, metodę niszczenia nowotworu ultradźwiękami wysokiej mocy oraz metody stanowiące kombinacje dwóch lub większej liczby z wyżej wymienionych.
Najczęściej raka gruczołu krokowego we wstępnej fazie leczy się radykalnie, za pomocą zabiegu chirurgicznego – wycina się gruczoł krokowy, pęcherzyki nasienne oraz otaczające węzły chłonne. Zabieg ten to prostatektomia radykalna. Przeciwwskazaniem do leczenia chirurgicznego jest obecność przerzutów odległych. Dlatego przed zabiegiem przeprowadza się szczegółową diagnostykę całego organizmu. W trzy tygodnie po zabiegu oznacza się poziom PSA we krwi. Powinien on być nieoznaczalny. Jeśli jednak nadal można we krwi znaleźć antygeny PSA, oznacza to, że zabieg chirurgiczny nie usunął całości tkanki rakowej. W tej sytuacji uzupełniająco stosuje się radioterapię lub hormonoterapię. Częstymi powikłaniami zabiegu chirurgicznego są: nietrzymanie moczu, impotencja oraz zwężenie dróg moczowych na odcinku połączenia cewki moczowej z pęcherzem.
Alternatywną formą leczenia radykalnego do zabiegu chirurgicznego jest radioterapia. Może ona przyjmować formę teleradioterapii (napromieniowanie z zewnątrz) lub brachyterapii, gdzie środek promieniotwórczy podawany jest bezpośrednio w pobliże guza. Możliwe powikłania radioterapii są podobne do zabiegu chirurgicznego, dodatkowo może dochodzić do powikłań na tle miejscowego napromieniowania.
Formami terapii eksperymentalnych są krioterapia – wypalanie zmian nowotworowych w obrębie gruczołu krokowego za pomocą ciekłego azotu, oraz niszczenie nowotworu za pomocą ultradźwięków wysokiej mocy. Zabiegi te są mniej inwazyjne niż zabieg chirurgiczny czy radioterapia, dzięki czemu niosą mniejsze ryzyko powikłań i mogą być stosowane u chorych w gorszym stanie ogólnym. Jest jednak jeszcze zbyt wcześnie, by porównywać ich skuteczność w odniesieniu do skuteczności metod konwencjonalnych.
Podstawą leczenia chorych niekwalifikujących się do terapii radykalnej jest hormonoterapia. Rak gruczołu krokowego jest rakiem hormonozależnym. Oznacza to, że obecność we krwi hormonów, w tym wypadku androgenów, stymuluje jego rozwój. Kuracja polega na wyeliminowaniu endogennych androgenów i w ten sposób zahamowaniu progresji choroby. Niestety zwykle po kilku latach rak ulega tzw. hormonooporności, tj. kontynuuje swój rozwój, pomimo odcięcia go od androgenów.
Historycznie w celu wyeliminowania z krwiobiegu androgenów stosowano zabieg kastracji – fizycznego wycięcia jąder. Obecnie odchodzi się od tej metody, pomimo jej wysokiej skuteczności, ze względów humanitarnych oraz niskiej akceptowalności przez chorych. Zamiast tego stosuje się tzw. kastrację farmakologiczną, gdzie za pomocą leków blokuje się wydzielanie androgenów przez jądra, zaburzając komunikację hormonalną na linii podwzgórze-przysadka-jądra. Taka forma kastracji umożliwia większą elastyczność. Po okresie remisji choroby można jej zaprzestać na pewien czas, co może tymczasowo podnosić jakość życia chorego oraz wydłużać czas do wytworzenia przez nowotwór hormonooporności, a w efekcie wydłużać również czas życia chorego.
W momencie wytworzenia przez nowotwór hormonooporności, rozważa się zastosowanie chemioterapii, która na pewien czas poprawia ogólny stan chorego, choć nie przyczynia się do wydłużenia jego życia. Obecnie trwają intensywne prace badawcze nad nowymi lekami i terapiami mogącymi istotnie wydłużyć życie w przypadku wystąpienia hormonooporności. Pierwsze wyniki badań klinicznych nastrajają umiarkowanym optymizmem – stosując techniki eksperymentalne oparte na immunoterapii czy chemioterapii nowszej generacji, udaje się wydłużyć życie pacjentów średnio nawet o kilka miesięcy przy jednoczesnej poprawie jego jakości.
W przypadku wystąpienia przerzutów do kości można stosować leki używane w przebiegu osteoporozy dla ich wzmocnienia oraz radioterapię miejsc dotkniętych przerzutami. Ogranicza to ból i przynosi dobre efekty paliatywne, poprawiając jakość życia chorego i redukując ryzyko powstawania złamań patologicznych.
Chorych otacza się również profilaktyką przeciwbólową. Obok klasycznych leków przeciwbólowych u chorych z rozległymi przerzutami podaje się ogólnoustrojowo izotopy radioaktywne, które istotnie ograniczają ból i niekiedy umożliwiają odstawienie silnych środków przeciwbólowych, dodatkowo obciążających organizm.
4. Profilaktyka nowotworów
Podstawą profilaktyki raka gruczołu krokowego są okresowe badania kontrolne, których celem jest wychwycenie powiększonego gruczołu krokowego czy ewentualnego guza w jego obrębie, zanim wystąpią objawy zewnętrzne. Stosuje się zarówno badanie rektalne, jak i testy z krwi, wykazujące obecność PSA – antygenu gruczołu krokowego.
Obecnie jednak badania te budzą duże kontrowersje w krajach zachodnich. Okazuje się bowiem, że powiększony gruczoł krokowy stosunkowo rzadko rozwija się do postaci raka, a podejmowanie wcześniejszego leczenia, czy to w formie radioterapii, czy zabiegu chirurgicznego, wiąże się z poważniejszymi konsekwencjami w postaci powikłań tych terapii niż oczekiwanych zysków z powstrzymania rozwoju potencjalnej choroby, w efekcie nie przekładając się na wydłużenie średniego czasu życia osób objętych badaniami kontrolnymi.
Spożywanie leków obniżających cholesterol, a związanych z chorobami układu sercowo-naczyniowego, może przyczyniać się do istotnego obniżenia szansy rozwoju choroby, na skutek lepszego ukrwienia gruczołu krokowego. Dlatego niezwykle ważna jest właściwa terapia zaburzeń krążenia, również ze względu na profilaktykę nowotworów.
Szeroko dyskutowany w literaturze jest wpływ częstych ejakulacji czy stosunków seksualnych na szanse rozwoju raka prostaty. Można znaleźć sprzeczne wyniki badań na ten temat, ale wydaje się, że same częste ejakulacje, szczególnie w młodym wieku, ograniczają ryzyko zachorowania.
Nie czekaj na wizytę u lekarza. Skorzystaj z konsultacji u specjalistów z całej Polski już dziś na abcZdrowie Znajdź lekarza.