Trwa ładowanie...
Artykuł zweryfikowany przez eksperta: Dr n. med. Karol Kaziród-Wolski

Choroba wrzodowa - przyczyny, helicobacter pylori, objawy, rozpoznanie, leczenie, powikłania, leczenie operacyjne, rokowanie

 Kinga Olchowy
31.03.2021 15:12
Choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy to jedna z najczęstszych chorób przewodu pokarmowego.
Choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy to jedna z najczęstszych chorób przewodu pokarmowego. (123rf)

Choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy to jedna z najczęstszych chorób przewodu pokarmowego. Szacuje się, że dotyczy ona 5-10% populacji osób dorosłych. Bardzo wiele czynników sprzyja rozwojowi wrzodów a ostatnio coraz częściej na pierwszy plan wysuwa się stres. Wszechogarniający pośpiech, złe odżywianie, papierosy, alkohol – przyczyniają się do osłabienia organizmu i pojawienia się wrzodów. Bardzo duża ilość wystąpień wrzodów spowodowana jest także zakażeniem bakterią Helicobacter pylori. Jak można sobie z tym radzić?

spis treści

1. Co to są wrzody?

Wrzód jest to ubytek w błonie śluzowej żołądka lub dwunastnicy dochodzący do warstwy mięśniowej ich ściany. Wrzody mogą się przyczynić do powstania krwawienia lub nawet przedziurawienia narządu.

Wrzody żołądka i dwunastnicy są poważną chorobą, związaną z potencjalnymi niebezpiecznymi powikłaniami i wymagającą konsultacji lekarskiej. Choroba wrzodowa to cykliczne pojawienie się wrzodów trawiennych w żołądku lub dwunastnicy.

Wrzód trawienny to ubytek w błonie śluzowej z naciekiem zapalnym i martwicą skrzepową w otoczeniu. Najczęściej wrzody trawienne powstają w opuszce dwunastnicy i żołądku, rzadziej w dolnej części przełyku i pętli dwunastnicy.

Zobacz film: "Otyłość. Historia Aleksandry"

W patogenezie tej choroby dochodzi do uszkodzenia bariery śluzówkowej, spadku jej odporności i zaburzenia równowagi między czynnikami agresji a czynnikami obrony. Do czynników obronnych błony śluzowej należy jej budowa oraz prawidłowe ukrwienie, sekretyna, prostaglandyny oraz śluz.

2. Przyczyny wrzodów żołądka

Jako główne przyczyny wrzodów żołądka wymienia się:

  • stres,
  • nadużywanie alkoholu,
  • palenie papierosów.

W porównaniu z chorobą wrzodową dwunastnicy, gdzie H. pylori odpowiada za 92 proc. wrzodów, wrzody żołądka nie zawsze są związane z zakażeniem tą bakterią (70 proc. przypadków). Powstawaniu wrzodów sprzyja też przyjmowanie leków, np. środków przeciwbólowych z kwasem acetylosalicylowym i leków przeciwreumatycznych.

Ciężkie wypadki lub operacje także mogą wywołać wrzody żołądka. Długotrwała terapia niesterydowymi lekami przeciwzapalnymi (leki NLPZ) jest również przyczyną powstania wrzodów dwunastnicy. NLPZ działają przeciwbólowo i przeciwzapalnie poprzez blokowanie cyklooksygenazy – enzymu, który jest związany z produkcją prostaglandyn, które wpływają na utrzymanie prawidłowej śluzówki żołądka.

Oprócz wymienionych, znaczenie mają także takie czynniki jak:

  • uwarunkowania genetyczne,
  • kawa,
  • palenie papierosów,
  • nadużywanie alkoholu,
  • niektóre leki,
  • stres,
  • nieprawidłowości krwi.

Większa częstość występowania choroby wrzodowej jest związana z genetycznie uwarunkowaną zwiększoną ilością komórek okładzinowych wytwarzających kwas solny oraz z ich zwiększoną wrażliwością na działanie gastryny. Obserwuje się zwiększoną częstość występowania wrzodów dwunastnicy u osób z grupą krwi 0.

18 niezawodnych metod, które pomogą ci zwalczyć stres
18 niezawodnych metod, które pomogą ci zwalczyć stres [18 zdjęć]

Jednym z najlepszych sposobów na poprawę samopoczucia i złagodzenie silnego napięcia nerwowego są pocałunki

zobacz galerię

2.1. Zakażenie Helicobacter pylori

Helicobacter pylori jest bakterią Gram-ujemną posiadającą kilka wici, które umożliwiają jej poruszanie się i przenikanie poprzez śluz pokrywający ściany żołądka na powierzchnię komórek nabłonkowych żołądka. Helicobacter pylori znajduje tam właściwe warunki do życia dzięki zdolności do wydzielania ureazy, która rozkłada mocznik z krwi do jonu amonowego i wody.

Jon amonowy podwyższa pH otoczenia bakterii, co umożliwia jej przetrwanie w kwaśnym środowisku żołądka. Zakażenie Helicobacter pylori jest bardzo częste wśród ludzi – ocenia się, że w Polsce dotyczy to około 70-80 proc. ludności. Bakterią H. pylori zakażamy się najczęściej w dzieciństwie, prawdopodobnie drogą ustno-pokarmową i kałowo-pokarmową.

W przypadku niskiego poziomu higieny do zakażenia H. pylori może dochodzić również poprzez picie wody, w której znajdują się przetrwalniki tej bakterii.

Helicobacter pylori odpowiada za ponad połowę wrzodów dwunastnicy i wrzodów żołądka. Dzięki swojej specjalnej budowie, bakteria ta wytwarza enzym - ureazę, która rozkłada mocznik a tym samym uwalnia jony amonowe neutralizując kwaśne środowisko soku żołądkowego.

W wyniku tego dochodzi do ostrego zapalenia części przedodźwiernikowej żołądka a po kilku tygodniach mamy przewlekły stan zapalny oraz hipergastrynemię, czyli zwiększoną ilość wydzielania gastryny, która powoduje zwiększenie wydzielania kwasu solnego.

Zobacz także:

Do zakażenia dochodzi drogą pokarmową. W Polsce zakażonych jest większość dorosłych i około 1/3 dzieci. Najczęstszym miejscem bytowania bakterii jest część przedodźwiernikowa żołądka.

2.2. Niesteroidowe leki przeciwzapalne a wrzody

Niesteroidowe leki przeciwzapalne uszkadzają błonę śluzową przewodu pokarmowego przez zmniejszenie wytwarzania prostaglandyn (między innymi chronią błonę wyściełającą żołądek, zmniejszając wytwarzanie kwasu żołądkowego, regulując wydzielanie śluzu oraz prawidłowe ukrwienie żołądka).

Oprócz tego hamują one czynność płytek krwi, co sprzyja krwawieniom.

3. Objawy choroby wrzodowej

Wrzody objawiają się m.in. bólem i zgagą
Wrzody objawiają się m.in. bólem i zgagą (Shutterstock)

Wrzody żołądka dają o sobie znać bólem o charakterze kłucia, przecinania, przewiercania między pępkiem a środkiem prawego łuku żebrowego.

Głównym objawem wzodów żołądka jest ból i dyskomfort w nadbrzuszu występujący po posiłku. Często ustępuje po zastosowaniu leków zobojętniających kwas solny. Pojawia się w nocy lub nad ranem. Nawracają, co kilka miesięcy (nasilenie dolegliwości wiosną i jesienią). Dodatkowo pieczenie za mostkiem, czyli tzw. zgaga.

Często pojawiają się wymioty i brak apetytu. Połowa wrzodów nie daje objawów i dopiero krwawienie lub przebicie narządu jest sygnałem nieprawidłowości. Wymienionemu bólowi mogą towarzyszyć mdłości, odbijanie, zgaga. Choroba ta najczęściej nasila się w okresach wiosennych i jesiennych.

Do najczęstszych objawów wrzodów dwunastnicy należą:

  • bóle o charakterze ucisku, gniecenie w nadbrzuszu,
  • ból na czczo,
  • bóle głodowe, tzn. występujące nocami i wczesnym rankiem,
  • ból ustępujący po spożyciu posiłku,
  • potrawy sokopędne nasilają bóle,
  • brak apetytu,
  • zaparcia stolca,
  • spadek masy ciała.

4. Rozpoznanie wrzodów

Podstawowym badaniem w chorobie wrzodowej jest endoskopia. Zabieg ten polega na wprowadzeniu gastroskopu przez przełyk aż do żołądka, aby dokładnie obejrzeć jego wnętrze. Najczęstszą lokalizacją wrzodu jest kąt, a następnie okolica przedodźwiernikowa. Wrzody żołądka są zwykle pojedyncze. Pilnym wskazaniem do endoskopii jest krwawienie z górnego odcinka przewodu pokarmowego. W diagnostyce choroby wrzodowej stosuje się szereg testów mających na celu wykrycie Helicobacter pylori. Można tu wyróżnić testy inwazyjne (wykonywane podczas gastroskopii) oraz testy nieinwazyjne.

Do inwazyjnych testów zaliczamy:

  • test ureazowy – jest to najczęściej stosowane badanie, polega na umieszczeniu wycinka błony śluzowej żołądka na płytce zawierającej mocznik z dodatkiem wskaźnika barwnego. Rozkład mocznika do amoniaku przez ureazę bakteryjną alkalizuje podłoże i powoduje zmianę jego barwy;
  • badanie histologiczne wycinka z części odźwiernikowej;
  • hodowlę bakteryjną.
10 sposobów na pozbycie się zgagi
10 sposobów na pozbycie się zgagi [10 zdjęć]

Zgaga to nieprzyjemna dolegliwość ze strony układu pokarmowego wynikająca z cofania się soku żołądkowego

zobacz galerię

Do nieinwazyjnych metod rozpoznawania wrzodów zaliczamy:

  • testy oddechowe – polegają na spożyciu przez pacjenta porcji mocznika znakowanego izotopem węgla C13 lub C14, który jest hydrolizowany przez ureazę bakteryjną do dwutlenku węgla, wydalanego następnie przez płuca i oznaczanego w powietrzu wydechowym;
  • testy serologiczne – pozwalają rozpoznać zakażenie, ale nie nadają się do oceny skuteczności leczenia (przeciwciała mogą być obecne jeszcze rok lub dłużej po leczeniu). Wyjątkiem jest spadek miana przeciwciał w wystandaryzowanym teście o co najmniej 50 proc.;
  • test wykrywający antygeny H. pylori w kale.

Innym badaniem uzupełniającym jest RTG przewodu pokarmowego. Polega ono na wypiciu przez chorego kontrastu w celu zobaczenia dokładnego obrazu ewentualnej niszy wrzodowej. Obecnie jest to rzadkie badanie.

5. Leczenie wrzodów żołądka i dwunastnicy

Mówiąc o leczeniu choroby wrzodowej, należy osobno omówić zalecenia ogólne, leczenie pacjentów z zakażeniem Helicobacter pylori oraz bez takiego zakażenia. Każdy pacjent z tym problemem powinien przestrzegać odpowiedniej diety, jeśli pali, to powinien rzucić palenie papierosów oraz powinien unikać niektórych leków.

Podczas gojenia wrzodu należy unikać przyjmowania kwasu acetylosalicylowego i innych NLPZ, ponieważ utrudniają leczenie wrzodu i same wywołują owrzodzenia błony śluzowej. W razie konieczności można stosować paracetamol.

W przypadku stwierdzonego zakażenia Helicobacter pylori stosuje się leczenie przeciwbakteryjne (szczególnie korzystne w przypadku wrzodów często nawracających). Obecnie najpopularniejszym schematem jest leczenie 3 lekami przez 7 dni, tymi lekami są:

  • inhibitor pompy protonowej (IPP),
  • 2 spośród 3 antybiotyków (amoksycyliny, klarytromycyny, metronidazolu).
Naturalne lekarstwa na ból brzucha
Naturalne lekarstwa na ból brzucha [10 zdjęć]

W czasach, gdy powszechny dostęp do leków aptecznych był mocno ograniczony, nasi przodkowie starali

zobacz galerię

Wszystkie wymienione leki stosuje się 2 razy dziennie. Skuteczność eradykacji (usunięcia bakterii) po takim leczeniu wynosi blisko 90 proc. W przypadku krwawiącego wrzodu trawiennego zaleca się przedłużone leczenie IPP albo antagonistą receptora histaminowego H2 w celu doprowadzenia do całkowitego zagojenia wrzodu i zmniejszenia ryzyka ponownego krwawienia.

Usunięcie H. pylori zmniejsza 10-15-krotnie ryzyko nawrotu owrzodzeń trawiennych żołądka i dwunastnicy oraz ryzyko ponownego krwawienia z wrzodu. Nawroty krwawienia z wrzodu w ciągu roku występują u ok. 25 proc. chorych nieleczonych przeciwbakteryjnie, natomiast po skutecznej eradykacji w ogóle nie obserwuje się powtórnych krwawień.

Dlatego u chorych z krwawiącym wrzodem trawiennym obowiązuje sprawdzenie skuteczności leczenia eradykacyjnego miesiąc po zakończonej antybiotykoterapii. We wszystkich pozostałych przypadkach ocena taka nie jest konieczna, pod warunkiem ustąpienia dolegliwości i zagojenia wrzodu.

W ciągu roku po eradykacji można się spodziewać ponownego zakażenia u ok 1 proc. osób, najczęściej tym samym szczepem H. pylori.

W przypadku chorych na chorobę wrzodową niezakażonych H. pylori zazwyczaj skuteczne jest leczenie IPP lub H2-blokerem przez 1-2 miesiące. Nieskuteczność leczenia wrzodów nakazuje podejrzewać, że pacjent przyjmuje NLPZ, wynik badania na H. pylori był fałszywie ujemny, chory nie stosuje się do zaleceń lub też przyczyna wrzodów jest inna (np. nowotworowa).

Międzynarodowa grupa ekspertów Maastricht III ustaliła 11 wskazań do leczenia zakażenia H. pylori, są nimi:

  • Wrzód żołądka i/lub dwunastnicy (czynny lub wygojony, jak również powikłania choroby wrzodowej);
  • Chłoniak żołądka typu MALT;
  • Zanikowe zapalenie żołądka;
  • Stan po resekcji żołądka z powodu raka;
  • Krewni 1. stopnia chorych na raka żołądka;
  • Życzenie pacjenta (po udzieleniu pewnych wyjaśnień przez lekarza);
  • Dyspepsja niezwiązana z wrzodem trawiennym;
  • Dyspepsja niediagnozowana;
  • Zapobieganie powstawaniu wrzodów i ich powikłaniom przed lub w trakcie długotrwałego leczenia NSLPZ;
  • Niewyjaśniona niedokrwistość z niedoboru żelaza;
  • Pierwotna małopłytkowość immunologiczna.

Powyższe wytyczne określają standardy stosowania tej terapii i jak widać, leczenie eradykacyjne nie jest zarezerwowane tylko dla przypadków wykrycia czy potwierdzenia zakażenia H. pylori w testach inwazyjnych lub nieinwazyjnych.

ZOBACZ TAKŻE:

### Operacyjne leczenie wrzodów

Ostateczną metodą leczenia wrzodów jest leczenie operacyjne, które powinno się uwzględniać w przypadkach nieskuteczności leczenia farmakologicznego i wczesnych nawrotów owrzodzeń, silnego bólu wrzodowego nieustępującego pomimo przyjmowania leków i ograniczającego zdolność do pracy.

Do operacji skłaniają również powikłania (przedziurawienie, krwotok, zwężenie odźwiernika). W przypadkach wrzodów dwunastnicy wykonuje się różne warianty wagotomii (przecięcia nerwu błędnego) lub resekcję żołądka. W przypadku zwężenia odźwiernika wybiera się między wagotomią pniową z pyloroplastyką (plastyką odźwiernika) a wagotomią z antrektomią (usunięciem wpustu).

W przypadku wrzodu żołądka rodzaj operacji zależy od lokalizacji wrzodu. Niestety, leczenie chirurgiczne nie usuwa możliwości nawrotu wrzodu, poza tym u chorych operowanych może dojść do rozwoju różnych powikłań (zespół poresekcyjny, biegunka, niedokrwistość, ubytek masy ciała).

5.1. Dieta w chorobie wrzodowej

Jeśli chodzi o dietę w czasie choroby wrzodowej, wystarczy na czas trwania choroby odstawić soki owocowe, ostre i tłuste pokarmy, mleko, zwłaszcza tłuste – ponieważ podrażniają błonę żołądka.

Należy też odstawić alkohol, papierosy oraz wiele innych produktów, takich jak:

  • pieczywo żytnie i razowe,
  • naleśniki,
  • pierogi,
  • zapiekanki,
  • zupy na tłustych wywarach, z ryb, a także grzybów, zaprawiane zasmażkami,
  • paszteciki,
  • grube kasze,
  • mięsa i ryby smażone, również w głębokim tłuszczu,
  • wędliny mielone
  • wszelkie rodzaje kiełbas,
  • gotowe sosy do potraw,
  • sery żółte, zwłaszcza smażone i zapiekane,
  • smalec,
  • słoninę,
  • margarynę w kostkach
  • kwaśną śmietanę,
  • warzywa kapustne,
  • rzodkiewki,
  • rośliny strączkowe,
  • ocet,
  • chrzan,
  • musztardę,
  • pikle,
  • marynaty warzywne i owocowe,
  • kremy,
  • tłuste ciasta,
  • torty,
  • mocną kawę i herbatę,
  • wszystkie napoje gazowane,
  • soki owocowe nierozcieńczone wodą,
  • marmoladę,
  • czekoladę nadziewaną
  • cukierki.

6. Powikłania choroby wrzodowej

Najczęściej występują powikłania w postaci:

  • krwotoku,
  • przedziurawienia (perforacji),
  • zwężenia odźwiernika.

Gdy wrzody nie są leczone lub leczenie nie skutkuje, może dojść do pęknięcia wrzodu – czyli pogłębiania się zniszczeń i przerwania tkanek narządów (perforacji). To powikłanie występuje u 2-7 proc. chorych. Objawia się nagłym przeszywającym bólem w nadbrzuszu, po którym szybko rozwijają się objawy rozlanego zapalenia otrzewnej. Ponad połowa chorych z perforacją nie miała poprzedzających objawów dyspeptycznych. Wpływ na to powikłanie wydaje się mieć palenie papierosów, natomiast H. pylori ma niewielki wpływ.

Krwotok z górnego odcinka przewodu pokarmowego wiąże się ze śmiertelnością 5-10 proc. Główne objawy to krwiste lub fusowate wymioty i krwiste lub smoliste stolce, w zależności od objętości krwi i szybkości perystaltyki. Wrzód trawienny żołądka lub dwunastnicy jest źródłem krwawienia w 50 proc. przypadków. Ryzyko krwotoku wzrasta u osób przyjmujących NLPZ.

7 błędów, przez które narażamy się na problemy z trawieniem
7 błędów, przez które narażamy się na problemy z trawieniem [7 zdjęć]

Błędem, który często popełniamy, jest przejadanie się. Zbyt duża ilość jedzenia przyjmowanego w małym

zobacz galerię

Zwężenie odźwiernika powstaje u 2-4 proc. wszystkich chorych, w wyniku nawracających owrzodzeń zlokalizowanych w kanale odźwiernika lub w opuszce dwunastnicy. Zwężony odźwiernik lub opuszka nie przepuszczają treści żołądkowej do jelit, co powoduje jej zaleganie, nudności i obfite wymioty. U części chorych rozwija się hipokaliemia i zasadowica.

Zwężenie odźwiernika nie zawsze jest spowodowane przez trwałe zmiany bliznowate; w części przypadków przyczyną jest obrzęk i czynne zapalenie w okolicy wrzodu. W miarę leczenia stan zapalny i obrzęk ustępują i drożność odźwiernika się poprawia. Trwałe zwężenie wymaga leczenia operacyjnego.

7. Leczenie operacyjne wrzodów

Jak już wspomniano, współcześnie leczenie chirurgiczne choroby wrzodowej ma mniejsze znaczenie niż farmakoterapia, której skuteczność jest na tyle wysoka, że umożliwia w większości przypadków trwałe wyleczenie i zapobiega powstaniu powikłań po wrzodach, takich jak krwotok, perforacja czy zwężenie odźwiernika.

Ciągle jednak w niektórych przypadkach wrzodów leczenie chirurgiczne w niepowikłanej chorobie wrzodowej jest konieczne. Do tych rzadkich sytuacji zalicza się owrzodzenia oporne na leczenie farmakologiczne. Stosuje się wtedy jedną z procedur chirurgicznych: całkowite lub częściowe wycięcie żołądka, przecięcie nerwów błędnych (wagotomia) z poszerzeniem odźwiernika.

Metody operacyjne są jednak metodą z wyboru przy leczeniu powikłań choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy, które nierzadko stanowią bezpośrednie zagrożenie życia wymagające natychmiastowej interwencji. Operacyjnie leczy się także niektóre choroby przewodu pokarmowego, których jednym z elementów jest występowanie owrzodzeń, takie jak choroba Leśniowskiego-Crohna czy zespół Zollingera-Ellisona.

Wrzody żołądka: leczenie chirurgiczne wrzodu żołądka polega na wycięciu fragmentu jego ściany z wrzodem oraz szerszym marginesem zdrowej tkanki wokół niego. Przecięcie to powoduje przerwanie ciągłości przewodu pokarmowego, która odtwarzana jest albo przez połączenie końca dwunastnicy z pozostałym fragmentem żołądka, albo przez połączenie tego fragmentu żołądka z pierwszą pętlą jelita zaczynającą się za dwunastnicą (dwunastnicę zachowuje się w celu utrzymania kontaktu z drogami żółciowymi i przewodami trzustkowymi, które do niej dochodzą).

Wagotomia (przecięcie nerwów błędnych): ma na celu zniesienie wpływu nerwów błędnych, które pobudzają komórki okładzinowe gruczołów błony śluzowej żołądka do wydzielania kwasu solnego i pepsyny oraz przyspieszają pasaż treści w kierunku dwunastnicy. Jest to chirurgiczna metoda trwałego zmniejszenia kwaśności soku żołądkowego. Odnerwienie ze strony nerwu błędnego prowadzi do przewlekłego, tonicznego skurczu odźwiernika, który uniemożliwia pasaż treści pokarmowej w kierunku dwunastnicy i przysparza chorym licznych dolegliwości. Z tego względu często na bieżąco przeprowadza się chirurgiczne poszerzenie odźwiernika (czytaj dalej).

ROZWIĄŻ TEST

ROZWIĄŻ TEST

Dowiedz się, czy cierpisz na wrzody żołądka. Wykonaj nasz test i przekonaj się, czy powinieneś udać się do specjalisty.

Zwężenie odźwiernika: chirurgiczne poszerzenie (plastyka) odźwiernika polega na podłużnym nacięciu jego błony mięśniowej i następnie podłużnym zeszyciu tych samych fragmentów, z zachowaniem ciągłości błony śluzowej. Możliwe jest również wykonanie endoskopowego poszerzenia odźwiernika, które polega na wprowadzeniu przez sondę specjalnego balonika, który jest rozprężany w miejscu zwężenia. Zabieg ten wiąże się jednak z częstymi nawrotami zwężenia, ale nie pociąga za sobą ryzyka wynikającego z operacji.

Leczenie chirurgiczne krwawiącego wrzodu lub perforacji przewodu pokarmowego: przy podejrzeniu krwawienia z wrzodu w pierwszej kolejności wykonuje się gastroskopię w trybie pilnym, w trakcie której można krótkoterminowo zahamować krwawienie za pomocą klipsów naczyniowych (hamujących krwawienie), fotokoagulacji laserem, koagulacji argonowej, czy przy użyciu środków obkurczających naczynia (np. epinefryny w zastrzyku miejscowym). Perforacja wrzodu wymaga operacji na otwartym brzuchu z zaszyciem otworu oraz wycięciem zmienionej zapalnie ściany żołądka. Niestety leczenie chirurgiczne nie usuwa możliwości nawrotu wrzodu, poza tym u chorych operowanych może dojść do rozwoju różnych powikłań (zespół poresekcyjny, biegunka, niedokrwistość, ubytek masy ciała).

8. Rokowanie

Przed wykryciem H. pylori jako najczęstszej przyczyny choroby wrzodowej leczenie było długotrwałe i dolegliwości często nawracały. W dobie inhibitorów pompy protonowej oraz odpowiednich antybiotyków przeciwko zidentyfikowanemu czynnikowi coraz częściej dochodzi do trwałych wyleczeń, dlatego też w przypadku podejrzenia choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy skonsultuj problem z gastroenterologiem.

Skorzystaj z usług medycznych bez kolejek. Umów wizytę u specjalisty z e-receptą i e-zwolnieniem lub badanie na abcZdrowie Znajdź lekarza.

Oceń jakość naszego artykułu: Twoja opinia pozwala nam tworzyć lepsze treści.
12345
Polecane dla Ciebie
Pomocni lekarze