Katatonia – przyczyny, objawy, diagnostyka i leczenie

Katatonia to wzrost napięcia mięśni w spoczynku. Tak zwana sztywność katatoniczna zanika podczas wykonywania ruchów czynnych bądź biernych. Termin powstał z połączenia dwóch greckich słów: kata (tłumaczone jako całkowicie, w pełni) i tonikos (oznaczające napięcie, napięty). Został on wprowadzony do medycznego języka w 1874 roku przez Karla Ludwiga Kahlbauma.

Jakie są rodzaje katatonii? Otóż może ona występować w dwóch odmianach.

• katatonia hipoaktywna, polegająca na zmniejszeniu bądź zahamowaniu aktywności psychoruchowej (czasem aż do osłupienia katatonicznego). Taki stan katatoniczny charakteryzuje się spowolnieniem ruchowym, apatią i brakiem reakcji na bodźce zewnętrzne. Pacjenci z katatonią hipoaktywną mogą wydawać się jakby zastygli w jednej pozycji lub powtarzać te same proste ruchy bez przerwy. Mogą również wydawać dźwięki lub mówić bardzo cicho lub wcale.
• katatonia hiperaktywna, związana z pobudzeniem ruchowym (katatonia z pobudzeniem). Charakteryzuje się nadmierną aktywnością ruchową. Objawy katatonii hiperaktywnej obejmują agresywne zachowanie, skakanie, bieganie, machanie rękoma, skakanie po meblach i innych przedmiotach oraz innych zachowań nieadekwatnych do sytuacji. Pacjenci z katatonią hiperaktywną mogą również wydawać dźwięki lub mówić bez związku z rzeczywistością, co nazywa się echolalią lub palilalią.

Katatonia dzieli się na także na katatonię ostrą i przewlekłą, katatonię złośliwą i ostrą śmiertelną, w której pojawiają się nie tylko objawy katatonii, ale i podwyższenie temperatury ciała, przyspieszenie czynności serca oraz wzrost ciśnienia tętniczego krwi.

Mówi się również o zespole katatonicznym. To zespół psychopatologiczny cechujący się zwiększoną lub zmniejszoną aktywnością ruchową, czemu towarzyszy utrudnienie lub zniesienie kontaktu osoby z otoczeniem. Stan ten jest typowy dla katatonicznej postaci schizofrenii (schizofrenia katatoniczna).

Sama katatonia nie jest chorobą, a przejawem problemu zdrowotnego. Zwykle to symptom różnych chorób i zaburzeń. Niegdyś zaburzenia katatoniczne wiązano głównie ze schizofrenią. Dziś wiadomo, że przyczyną katatonii mogą być schorzenia psychiczne, takie jak:

• depresja,
• choroba afektywna dwubiegunowa (ChAD),
• zaburzenie stresowe pourazowe (PTSD),
• narkolepsja,
• zaburzenia schizoafektywne,
• zaburzenia psychotyczne indukowane zażywaniem substancji psychoaktywnych.

Wśród innych przyczyn katatonii wymienia się:

• opryszczkowe zapalenia mózgu lub inne infekcje ośrodkowego układu nerwowego,
• choroby autoimmunologiczne (np. toczeń rumieniowaty układowy),
• guzy mózgu,
• urazy głowy,
• kwasicę ketonową,
• encefalopatię wątrobową,
• hiperkalcemię,
• zespół odstawienny związany ze stosowaniem leków lub nadużywaniem alkoholu,
• zatrucie tlenkiem węgla.

Katatonia jest zaburzeniem aktywności ruchowej, dlategonajczęściej występujące objawy katatoniczne to:

• mutyzm - brak kontaktu werbalnego (przy nieuszkodzonych ośrodkach mowy),
• stupor katatoniczny – stan, w którym pacjent (katatonik), pomimo zachowania świadomości, nie reaguje na bodźce zewnętrzne: nie porusza się, nie mówi, patrzy w jeden punkt,
• katalepsja - zesztywnienie mięśni połączone z zastyganiem postawy ciała oraz położeniem kończyn i wygięciem szyi, również w nienaturalnych pozycjach,
• manieryzmy - wielokrotne powtarzanie określonych ruchów, na przykład machanie ręką na pożegnanie,
• stereotypie - ciągłe powtarzanie ruchów czy postaw ciała. Są one bezcelowe lub rytualne,
• echolalia - powtarzanie słów lub zwrotów wypowiedzianych przez innych,
• echopraksja - automatyczne powtarzanie zaobserwowanych ruchów wykonywanych przez innych,
• negatywizm - tendencja do zachowania niezgodnego z oczekiwaniami otoczenia,
• niepokój psychoruchowy,
• grymasy.

Diagnostykę katatonii rozpoczyna się od wywiadu lekarskiego, w którym należy uwzględnić takie informacje jak:

• kiedy i w jakich okolicznościach pojawiły się zaburzenia,
• występowanie ich w przeszłości,
• leczenie chorób przewlekłych i psychicznych,
• zażywane leki,
• historia choroby w rodzinie.

Najważniejsze w leczeniu katatonii jest ustalenie przyczyny - od tego będzie zależało leczenie. To dlatego kolejnym krokiem jest diagnostyka laboratoryjna, skupiająca się na wykluczeniu somatycznych przyczyn zaburzenia. W tym celu oznacza się poziom: sodu, potasu, chloru, wapnia, magnezu, homocysteiny, białka C-reaktywnego czy hormonu tyreotropowego.

Niekiedy niezbędne są badania obrazowe, takie jak tomografia komputerowa głowy lub rezonans magnetyczny mózgu. Czasem konieczne jest wykonanie badania płynu mózgowo-rdzeniowego pobranego podczas punkcji.

Leczenie katatonii zależy od przyczyny i objawów, które występują u pacjenta. Najlepszym podejściem jest zidentyfikowanie i leczenie choroby podstawowej, która może być przyczyną katatonii. W wielu przypadkach katatonię leczy się w szpitalu, także na oddziale psychiatrycznym.

W przypadku katatonii spowodowanej CHAD lub schizofrenią, wdraża się leczenie środkami farmakologicznymi. Pacjentom podaje się benzodiazepiny, leki przeciwpsychotyczne, leki o działaniu antydepresyjnym lub środki przeciwdrgawkowe. W przypadku katatonii spowodowanej chorobami organicznymi, takimi jak choroba Parkinsona, leczenie polega na stosowaniu leków przeciwparkinsonowskich.

Inną niż farmakoterapia dostępną metodą leczenia katatonii jest terapia elektrowstrząsowa. Bardzo ważnym elementem terapii jest zapewnienie choremu specjalistycznej opieki oraz bezpieczeństwa.