Paranoiczne zaburzenia osobowości
Paranoiczne zaburzenia osobowości obejmują osobowość ekspansywną paranoiczną, osobowość fanatyczną, osobowość pieniaczą oraz osobowość sensytywną paranoiczną. W oryginale osobowość paranoiczna musiałaby zostać przetłumaczona z języka angielskiego jako osobowość paranoidalna (ang. paranoid personality disorder), jednak przymiotnik „paranoiczna” lepiej odzwierciedla psychopatologiczną treść i kliniczny obraz tego rodzaju zaburzenia osobowości. Paranoja implikuje bowiem, że zaburzenia myślenia w postaci urojeń mogą potencjalnie zaistnieć w rzeczywistości, np. zdrada partnera, natomiast paranoidalny charakter zaburzeń wyraża się w myślach niedorzecznych, niemożliwych do zaistnienia nawet teoretycznie. Czym charakteryzuje się osobowość paranoiczna?
1. Przyczyny osobowości paranoicznej
Zaburzenia osobowości, w tym osobowość paranoiczna, odznaczają się głęboko zakorzenionymi i utrwalonymi wzorcami zachowań, przejawianymi już od dzieciństwa albo młodości. Demonstrowane zachowania odbiegają znacznie od przeciętnego w danej kulturze sposobu spostrzegania świata. Dysfunkcje w zakresie osobowości obejmują wiele zakresów funkcjonowania jednostki, np. pobudliwość, uczuciowość, percepcję innych ludzi itp. Ponadto, zaburzenia osobowości niosą ze sobą subiektywne cierpienie pacjenta, dystres i złe samopoczucie. Do dzisiaj nie ma zgody co do etiologii osobowości paranoicznej. Do powstawania zaburzeń osobowości mogą przyczynić się wczesnodziecięce doświadczenia, modelujące zachowania osób dorosłych, styl wychowania w rodzinie albo typ układu nerwowego dziecka.
Zygmunt Freud twierdził, że paranoja stanowi ochronę przed nieświadomymi pragnieniami homoseksualnymi, a głównym mechanizmem osobowości paranoicznej staje się projekcja, czyli przypisywanie innym ludziom własnych wypartych potrzeb i niechcianych cech. Inni psychologowie uważali, że osobowość paranoiczna wynika z żądzy odwetu i z krzywd doświadczonych w dzieciństwie ze strony rodziców. Dziecko bite, zaniedbywane i poniżane staje się w przyszłości przewrażliwione na sygnały krytyki, oskarżeń i wrogości. Neopsychoanalityk, Harry Stack Sullivan, twierdził, że do rozwoju osobowości paranoicznej przyczyniają się dwa mechanizmy – silne, realne bądź urojone poczucie zagrożenia oraz rzutowanie winy na innych ludzi. Człowiek z poczuciem niższości pragnie kontrolować otoczenie, mieć poczucie sprawstwa, autonomii i racjonalności własnych działań. Do dzisiaj psychologowie raczej spekulują niż są pewni źródeł rozwoju osobowości paranoicznej.
2. Objawy osobowości paranoicznej
Osobowość paranoiczna, czasem określana też jako osobowość paranoidalna, została ujęta w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 pod kodem F60.0. W języku potocznym paranoję utożsamia się z rozbudowanym systemem urojeń, nieprawdziwych sądów w odniesieniu do rzeczywistości. Do typowych symptomów paranoicznych zaburzeń osobowości zalicza się:
- nadmierną wrażliwość na porażki i odrzucenie;
- podejrzliwość i stałą tendencję do zniekształcania codziennych doświadczeń;
- skłonność do interpretowania neutralnych lub przyjaznych działań otoczenia jako pogardliwych i wrogich;
- postawę ksobną i sztywne poczucie własnych praw;
- długotrwałe przeżywanie przykrości, noszenie urazu;
- spiskowe teorie wyjaśniania zdarzeń;
- nieuzasadnione podejrzenia dotyczące wierności partnera lub lojalności rodziny, znajomych, przyjaciół;
- egocentryzm, przecenianie swojego znaczenia;
- chłód emocjonalny i unikanie kontaktów z innymi ludźmi;
- brak zaufania do innych, przekonanie o złej woli ludzi;
- wrogość, permanentną czujność i cynizm;
- tendencję do usprawiedliwiania samego siebie;
- brak poczucia humoru i dystansu wobec własnej osoby;
- porównywanie się z innymi, tendencje rywalizacyjne;
- zazdrość, zawiść, mściwość, poczucie krzywdy;
- skrajnie racjonalne przekonania;
- myślenie dychotomiczne w kategoriach „wszystko albo nic”, „czarne – białe”;
- pragnienie bycia samowystarczalnym, ignorowanie i lekceważenie innych.
Ludzie z osobowością paranoiczną są przekonani, że inne osoby pragną ich nieszczęścia, manipulują przeciwko nim, oszukują, kłamią. Ze względu na urojenia prześladowcze stają się nadmiernie czujni i ostrożni albo całkowicie wycofują się z kontaktów społecznych. Zwykle stosują obronne strategie prezentacji własnej osoby, ich schemat „Ja” jest nienaruszalny, a zachowanie – prowokacyjne. Cechuje ich skłonność do nadpobudliwości, agresji, irytacji i gniewu. Są bardzo sztywni poznawczo, nie zmieniają swoich przekonań nawet pod wpływem racjonalnych argumentów. Niektórzy z osobowością paranoiczną żyją w nieuzasadnionym lęku przed wrogością innych, dlatego ograniczają kontakty do minimum z obawy przed tym, że wszelkie ujawnione informacje mogą zostać wykorzystane przeciwko nim. Chorzy z cechami osobowości paranoicznej żyją również w lęku przed niewiernością ze strony partnera seksualnego. Mogą pojawić się nawet urojenia zazdrości, jak w zespole Otella. Według klasyfikacji DSM-IV, osobowość paranoiczna może wchodzić w związki z innymi zaburzeniami osobowości, np. osobowość paranoiczna z cechami osobowości narcystycznej to osobowość fanatyczna, osobowość paranoiczna plus cechy osobowości unikającej to baza do powstania osobowości wyizolowanej, natomiast osobowość paranoiczna i osobowość sadystyczna składają się na osobowość złośliwą.
Paranoicy odznaczają się skrajną podejrzliwością, wszędzie „wietrzą” spisek, dopatrują się w wypowiedziach aluzji, ukrytych sugestii i znaczeń. Opacznie interpretują neutralne zdarzenia i fakty, uznając je za przejaw pogardy i wrogości otoczenia. Ponadto, domagają się sztywnego przestrzegania własnych praw, brak im dystansu do własnej osoby, nie potrafią śmiać się z siebie ani żartować na własny temat. Traktują siebie bardzo poważnie, są przekonani o swojej nieomylności, obce zdaje się dla nich pojęcie „autoironii”. Ludzie z osobowością paranoiczną wykazują nadmierną wrażliwość na niepowodzenia, źródło porażek lokują we wrogości świata zewnętrznego – „Inni życzą mi źle, knują przeciwko mojej osobie, wszystkim zależy na moich porażkach”. Są mało odporni na frustracje. Nie znoszą być krytykowani. Cechuje ich zawziętość, wyższościowe przekonania na własny temat, nieustępliwość, przecenianie własnych możliwości, bezwzględność („po trupach do celu”) oraz skłonność do prowokowania walk.
3. Leczenie osobowości paranoicznej
Osobowość paranoiczna jest bardzo oporna na leczenie, bowiem osoby takie nie uznają, że w ogóle im coś dolega. Nie chcą się poddać terapii. Sam obraz kliniczny osobowości paranoicznej utrudnia współpracę na linii psychiatra-pacjent. Personel medyczny jawi się paranoikowi jako wrogi, niebezpieczny, nieprzyjazny, skierowany przeciwko niemu. Chory czuje się odrzucony. Jest przekonany, że rodzina, znajomi, przyjaciele zdradzili go, nie okazali się wystarczająco lojalni. Wszelkie zachowania poczytuje jako afront wobec jego osoby. Nie chce nikomu się zwierzać z obawy przed tym, że informacje zostaną użyte przeciwko niemu.
Ludzie z osobowością paranoiczną mają tendencje do obrony swojego „Ja”, które jest nienaruszalne oraz wykazują skłonności prowokacyjne. Są sztywni, mało elastyczni we własnych poglądach. Głównym mechanizmem obronnym staje się projekcja – rzutowanie własnych zachowań i reakcji na innych. Paranoicy są wrodzy, podejrzliwi, gniewni, nieufni, czujni, rywalizujący, cyniczni, nadwrażliwi na krytykę, mściwi, pragnący odwetu, z brakiem poczucia humoru, ale powyższy katalog cech przypisują innym, nie sobie. Usprawiedliwiają się, a świat widzą dychotomicznie – nie ma możliwości pośrednich ani opcji, by łączyć w sobie przeciwstawne bieguny.
Przekonanie o podstępie utrudnia proces leczenia. Bazą dla rozwoju osobowości paranoicznej jest poczucie niepewności, lęk i deficyty w zakresie samooceny. Chory chce wszystko kontrolować, czuć się niezależny, mieć na wszystko racjonalne uzasadnienie. Przed psychoterapeutą stoi trudne zadanie – konieczność zbudowania na początku poczucia bezpieczeństwa i zaufania, co w przypadku ludzi paranoicznych nie jest łatwe. Terapii psychologicznej towarzyszy czasami farmakoterapia w postaci leków przeciwdepresyjnych z grupy SSRI.
Potrzebujesz konsultacji z lekarzem, e-zwolnienia lub e-recepty? Wejdź na abcZdrowie Znajdź Lekarza i umów wizytę stacjonarną u specjalistów z całej Polski lub teleporadę od ręki.