Trwa ładowanie...
Artykuł zweryfikowany przez eksperta: Mgr Kamila Drozd

Zaburzenia osobowości - czym są, objawy, rodzaje, leczenie

Do podstawowych metod leczenia zaburzeń osobowości zalicza się psychoterapię grupową i indywidualną
Do podstawowych metod leczenia zaburzeń osobowości zalicza się psychoterapię grupową i indywidualną (Zdjęcie autorstwa Maks Karochkin / CC BY 2.0)

Zaburzenia osobowości zostały zebrane w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 pod kodem F60. Pierwsze objawy zaburzeń obserwuje się zazwyczaj na etapie adolescencji (pomiędzy 11 a 20 rokiem życia), diagnozuje się je jednak wówczas, gdy pacjent jest dorosły. Jakie są zaburzenia osobowości i czym się charakteryzują? Jaki specjalista zajmuje się diagnozą zaburzeń osobowości?

spis treści

1. Co to jest osobowość?

Aby móc mówić o zaburzeniach osobowości, na początku należy rozstrzygnąć, czym jest osobowość. W fachowej literaturze psychologicznej można znaleźć mnóstwo różnych definicji osobowości w zależności od podejścia do natury ludzkiej (szkoła psychodynamiczna, behawioryzm, psychologia poznawcza, psychologia humanistyczno-egzystencjalna, model systemowy czy biomedyczny). Zasadniczo daje się wyróżnić cztery wyznaczniki definicyjne osobowości:

  • osobowość jako wytwór i specyficzny styl przystosowania – osobowość to dynamiczna organizacja psychofizycznych systemów jednostki, które determinują jej specyficzny sposób przystosowania się do otoczenia;
  • osobowość jako coś, co indywidualizuje człowieka – osobowość to zorganizowany system, funkcjonująca całość nawyków, dyspozycji, postaw uczuciowych, które wyraźnie odróżniają jednostkę od innych członków grupy;
  • osobowość jako coś, co poddaje się obserwacji – osobowość to suma aktywności jednostki, które można badać za pomocą obserwacji dokonywanej przez rzetelnego obserwatora; osobowość to jedynie końcowy wytwór systemu nawyków jednostki;
  • osobowość jako wewnętrzne procesy i struktury – osobowość to jednolita psychiczna organizacja ludzkiej istoty na określonym etapie jej rozwoju, obejmująca: charakter, intelekt, temperament, uzdolnienia, postawy moralne i wszelkie inne postawy wytworzone w ciągu życia jednostki.
Zobacz film: "Szczepienie przeciwko HPV"

W ramach psychicznego funkcjonowania jednostki dochodzi do zmian polegających na powstawaniu coraz bardziej złożonych funkcji psychicznych (dynamizmów), poprzez które „Ja” jednostki uzyskuje możliwość coraz lepszego spełniania swoich funkcji.

Rozwój osobowości to pojawianie się coraz wyższych dynamizmów zachowania, dojrzewanie funkcji „Ja” i takie przeorganizowanie całości, które przenosi organizację osobową na wyższy poziom, zapewniając lepsze zharmonizowanie jej dynamizmów, większą świadomość, tożsamość i autonomię.

Jakie czynniki mają wpływ na kształtowanie się osobowości? Do najważniejszych źródeł rozwoju osobowości zaliczyć można:

  • wczesnodziecięce doświadczenia,
  • modelujące zachowania osób dorosłych,
  • typ układu nerwowego,
  • styl wychowawczy rodziny,
  • inne środowiska wychowawcze, np. szkoła,
  • czynniki kulturowe,
  • decyzje okresu dojrzewania.

2. Co to są zaburzenia osobowości?

Definicja zaburzenia osobowości mówi, że jest to stan nieprawidłowego rozwoju niektórych cech osobowości. U pacjentów z zaburzeniami osobowości np. zaburzeniem histrionicznym czy narcystycznym zaobserwować można niekorzystne oraz utrwalone cechy charakterologiczne.

Do głównych cech zaburzeń osobowości zalicza się:

  • głęboko zakorzenione i utrwalone wzorce zachowań (od dzieciństwa lub młodości),
  • mało elastyczne reakcje na różnorodne sytuacje indywidualne i społeczne,
  • skrajne lub znaczące odmienności w porównaniu z przeciętnym w danej kulturze sposobem spostrzegania, myślenia, odczuwania i odnoszenia się do innych,
  • obejmowanie wiele zakresów funkcjonowania psychologicznego (emocje, postawy, myślenie, pobudliwość, kontrola popędów itp.),
  • związek z subiektywnym cierpieniem (distresem) oraz trudnościami w osiągnięciach życiowych.

Zaburzenia osobowości pojawiają się w okresie późnego dzieciństwa lub w wieku młodzieńczym i trwają nadal w wieku dojrzałym. Właściwe rozpoznanie zaburzeń osobowości jest więc mało prawdopodobne przed 16 czy 17 rokiem życia.

Skłonność do postępowania w nietypowy sposób, trudności w nawiązywaniu relacji z rówieśnikami i dorosłymi, niepanowanie nad emocjami, zaburzone postrzeganie samego siebie w przypadku dzieci mogą świadczyć o tzw. nieprawidłowo kształtującej się osobowości.

Specjaliści wymieniają trzy podstawowe grupy zaburzeń osobowości. U pacjentów zwykle diagnozują oni:

  • specyficzne zaburzenia osobowości,
  • zaburzenia osobowości mieszane i inne, nieprzejawiające się specyficznym wzorcem zachowania,
  • trwałe zmiany osobowości, które zazwyczaj spowodowane są traumą bądź ekstremalnym stresem.

Jakie są najpopularniejsze zaburzenia osobowości? Otóż najczęściej diagnozowanym wśród pacjentów zaburzeniem osobowości jest osobowość borderline, tj. osobowość z pogranicza. U znacznej części pacjentów diagnozuje się również narcystyczne zaburzenie osobowości.

3. Przyczyny rozwoju zaburzeń osobowości

Zaburzenia osobowości wynikają ze złożonych przyczyn. Różne typy zaburzeń osobowości mogą mieć związek z czynnikami biologicznymi, społecznymi oraz genetycznymi. W wielu przypadkach za pojawienie się tych zaburzeń odpowiadają:

  • zmiany w obrębie mózgu,
  • sytuacje silnie stresujące,
  • nieprawidłowe relacje w rodzinie, rozwód rodziców, konflikty z rodzicami lub rówieśnikami,
  • brak ciepła i wystarczającej opieki ze strony najbliższych,
  • zaburzone kontakty między członkami rodziny, poczucie bycia niekochanym,
  • molestowanie seksualne,
  • przemoc domowa.

Zaburzenia zachowania u dorosłych również mogą stanowić przyczynę nieprawidłowo kształtującej się osobowości u dziecka.

4. Rodzaje zaburzeń osobowości

Według kryterium dominującego zespołu cech osobowości, w ICD-10 wyróżniono osiem głównych typów zaburzeń osobowości.

Zaburzenia osobowości BNO, czyli zaburzenia osobowości bliżej nieokreślone mogą obejmować nieokreśloną patologiczną osobowość, zachowania spełniające kryteria zaburzeń osobowości lub zachowania typowe dla kilku zaburzeń osobowości.

W klasyfikacji DSM IV wyróżnia się natomiast:

Zaburzenia osobowości typu A – zaburzenia dziwaczno-ekscentryczne (np. paranoiczne zaburzenie osobowości, schizoidalne zaburzenie osobowości, schizotypowe zaburzenie osobowości), Zaburzenia osobowości typu B – zaburzenia dramatyczno-niekonsekwentne (np. antyspołeczne zaburzenie osobowości, histrioniczne zaburzenie osobowości, narcystyczne zaburzenie osobowości, zaburzenie osobowości z pogranicza, inaczej borderline), Zaburzenia osobowości typu B – zaburzenia obawowo-lękowe (np. zaburzenie osobowości unikowe, zaburzenie osobowości obsesyjno kompujsyjne. Przykładem zaburzenia osobowości typu C może być również zaburzenie osobowości zależnej.

5. Objawy charakterystyczne dla zaburzeń osobowości

Osobowość paranoiczna, określana również jako osobowość paranoidalna często interpretuje neutralne bądź przyjazne działania i komentarze otoczenia jako wzgardliwe, lekceważące czy wrogie. Osoba przejawiająca cechy osobowości paranoidalnej często ma wrażenie, że jest obmawiana, wyśmiewana przez inne osoby.

Objawy zaburzenia osobowości schizoidalnej to przede wszystkim izolacja, chłód emocjonalny oraz dystans wobec innych ludzi. Osoba z tym rodzajem zaburzenia osobowości może wydawać się niewrażliwa na emocje innych, trudna do „rozgryzienia”, mało empatyczna i nieuczuciowa. Osobowość schizoidalna nie odczuwa silnej potrzeby nawiązywania i utrzymywania bliskich relacji z otoczeniem.

Osoba z osobowością schizoidalną może w swoich wypowiedziach wykazywać oryginalność lub ekscentryczność, często wyrażając poglądy, które różnią się od przekonań większości ludzi. Nie przywiązuje ona dużej wagi do ocen i poglądów innych, preferując myślenie i działanie zgodnie z własnymi przekonaniami.

Ludzie z osobowością schizoidalną nie są otoczeni dużą liczbą przyjaciół czy znajomych. Preferują spędzanie czasu w samotności. Nie są względem otoczenia nastawieni wrogo, a raczej obojętnie. Lubią zajęcia intelektualne np. czytanie, programowanie, tworzenie, planowanie tras. Hobby to np. kolekcjonowanie monet.

Osobowość dyssocjalna, określana także jako antyspołeczne zaburzenie osobowości cechuje się lekceważącym stosunkiem do otoczenia oraz praw i norm postępowania panujących w społeczeństwie. Osoby z antyspołecznym zaburzeniem osobowości często łamią zasady społeczne i prawo, nie zważając na konsekwencje.

Ludzie z osobowością dyssocjalną wykazują zdolność do manipulowania innymi w celu osiągnięcia swoich własnych korzyści. Mogą kłamać, oszukiwać lub wykorzystywać innych w swoim interesie, ale również przejawiać opryskliwe zachowanie.

Osobowość chwiejna emocjonalnie jak sugeruje nazwa, cechuje się niestabilnością emocjonalną (to ktoś łatwo ulegający zmiennym stanom psychicznym). Osoba dotknięta tym zaburzeniem często traci kontrolę nad sobą, działa impulsywnie, nie przewidując przy tym konsekwencji. Ludzie chwiejni emocjonalnie miewają tysiące myśli w głowie, wykazują wrogie nastawienie w sytuacjach konfliktowych. Dodatkowo przejawiają tendencję do zachowań zaczepnych.

Osobowość histrioniczna przesadnie eksponuje swoją emocjonalność, a także wykazuje skłonność do teatralnych gestów. Uwielbia zwracać na siebie uwagę i być widoczna dla otoczenia (typowa dla tego zaburzenia jest potrzeba ciągłej atencji). W łatwy sposób ulega wpływowi innych osób bądź okoliczności. Nie potrafi budować trwałych i głębokich relacji z przyjaciółmi czy partnerami, ponieważ charakteryzuje się powierzchowną uczuciowością. Osoby dotknięte tym zaburzeniem często zachowują się uwodzicielsko, prowokująco. Przywiązują ogromną wagę do atrakcyjności fizycznej.

Osobowość anankastyczna (inaczej osobowość kompulsyjno-obsesyjna) często przywiązuje ogromną wagę do detali i analizuje je w nadmiarze, co może prowadzić do przeciwdziałania produktywności. Z drugiej strony, jest perfekcjonistą. Ma tendencję do ustawiania wysokich standardów dla siebie i innych, jest niezwykle krytyczna wobec siebie, ale również do swoich bliskich czy współpracowników.

Ma problem z delegowaniem zadań. Wynika to z obawy, że inni nie wykonają powierzonego zadania należycie. Objawem zaburzenia osobowości anankastycznej jest również pochłonięcie przez szczegóły, wytyczne, listy, tabelki.

Osobowość lękliwa, również nazywana unikającą, ma swoje charakterystyczne cechy i zachowania. Często doświadcza silnego napięcia i lęku, zwłaszcza w sytuacjach społecznych. Poczucie niepewności i nieśmiałości są stałym towarzyszem życia tych osób, a czasem nawet drobne sytuacje mogą wywoływać uczucie zakłopotania.

Jedną z kluczowych cech osobowości lękliwej jest poczucie niższości. Osoby te mogą często odczuwać, że są mniej wartościowe od innych lub że nie spełniają pewnych standardów społecznych. Często mają trudności w akceptowaniu siebie takimi, jakie są, i mogą dążyć do nieustannej poprawy lub bycia bardziej atrakcyjnymi w oczach innych.

Co więcej, osoby wycofane, lękliwe mogą unikać sytuacji, które mogą je wystawić na ocenę lub krytykę innych. Starają się unikać ryzyka i niepewności, często wstrzymując się przed podjęciem działań lub wyrażeniem swoich myśli i uczuć.

Osoby manifestujące cechy osobowości zależnej często doświadczają uczucia bezsilności, braku pewności siebie i obaw związanych z podejmowaniem działań na własną rękę. Poszukują innych osób, na których mogą polegać w rozwiązywaniu codziennych problemów i kwestii życiowych. Oczekują, że inni będą wskazywać im, co robić, nawet w prostych kwestiach, jak wybór ubrań czy wykonywanie rutynowych obowiązków, które powinny być dla nich oczywiste od dawna.

W zamian są skłonne całkowicie podporządkować się i usilnie starają się spełniać wszystkie oczekiwania i potrzeby innych, aby uniknąć utraty relacji. Często unikają zdobywania nowych kompetencji czy samodzielnego funkcjonowania, na przykład unikając uzyskania prawa jazdy lub samodzielnego załatwiania spraw bankowych. Całe ich życie kręci się wokół partnera, którego trzymają w szczelnym uścisku, co ogranicza jego wolność i autonomię. Osobowość zależna często wchodzą w bliskie relacje z osobami, które podporządkowują sobie innych ludzi.

Inne określone zaburzenia osobowości F60 obejmują:

  • osobowość niedojrzałą – osoby przejawiają infantylność przeżywania, brak dojrzałych sposobów adaptacji i zaspokajania potrzeb, brak integracji, dziecięce reakcje, brak samokontroli i odpowiedzialności za siebie, dążenie do natychmiastowego uzyskania przyjemności;
  • osobowość ekscentryczną – przesadny i wyższościowy styl zachowania;
  • osobowość typu „haltlose” – brak zahamowań i kontroli popędów, niepowstrzymywanie pragnień i impulsów, nieprzestrzeganie zasad moralnych;
  • osobowość narcystyczną – narcyzów charakteryzuje zawyżona ocena własnej wartości, roszczeniowość, zazdrość, brak empatii, potrzeba nadmiernego podziwu, pochłonięcie przez wyobrażenia o sukcesie i wspaniałości, oczekiwanie szczególnie korzystnego traktowania, arogancja;
  • osobowość bierno-agresywną – typowe objawy to wrogość wyrażana poprzez bierność, nieuzasadniony krytycyzm lub lekceważenie autorytetów, drażliwość w sytuacji prośby o zrobienie czegoś, blokowanie wysiłków współdziałania podejmowanych przez inne osoby, nieustępliwość, ponurość, niezadowolenie, bierny opór;
  • osobowość psychoneurotyczną – predyspozycje do zaburzeń nerwicowych, nieadekwatność mechanizmów obronnych, słabe ego, brak odporności i elastyczności, wrażliwość emocjonalna, naiwność.

6. Jakie są metody diagnozowania zaburzeń osobowości?

Zaburzenia osobowości diagnozowane są przez specjalistów, tj. psychiatrów lub psychologów, którzy korzystają z różnych narzędzi, takich jak testy osobowości, obserwacje zachowań oraz wywiady z pacjentem. Na podstawie tych informacji stawiają diagnozę i dostosowują odpowiedni plan leczenia.

Przykładem znanego testu osobowości może być MMPI - Minnesocki Wielowymiarowy Inwentarz Osobowości (ang. Minnesota Multiphasic Personality Inventory). Wykonanie testu osobowości MMPI może zająć pacjentowi wiele czasu, ponieważ badanie to zawiera kilkaset pytań. W MMPI-2 należy udzielić odpowiedzi na 567 pytań. Podczas wykonywania testu MMPI-2-RF, pacjent musi zapoznać się z 338 pytaniami. W odpowiedzi na pytania można udzielić jednej z trzech reakcji: "prawda," "fałsz," lub "nie jestem pewien".

7. Leczenie zaburzeń osobowości

Do podstawowych metod leczenia zaburzeń osobowości zalicza się psychoterapię grupową i indywidualną, których efektywność waha się w granicach 40-64%. Bez względu na nurt psychoterapeutyczny najbardziej polecana przez psychiatrów jest psychoterapia wglądowa, chociaż bardzo dobre efekty daje również psychoterapia długoterminowa zorientowana analitycznie oraz podejście behawioralno-poznawcze.

Psychoterapia to jedyna metoda leczenia, która demaskuje przyczyny, a nie tylko objawy zaburzeń osobowości. Wymaga ona jednak od psychoterapeuty dużego doświadczenia, wprawy, wglądu w siebie i swoje problemy oraz stałej superwizji.

Psychoterapia osoby z zaburzeniami osobowości powinna obejmować również terapię małżeńską i terapię rodzinną. Skuteczność stosowanych metod leczenia zaburzenia osobowości zależy od patogenezy, obrazu klinicznego, głębokości zaburzeń, stopnia trwałości i nasilenia zaburzonych cech, przebiegu choroby oraz dynamiki zmian.

Psychiatrzy zalecają czasami stosowanie leków psychotropowych, uspokajających, przeciwlękowych czy obniżających napięcie. Leki na zaburzenia osobowości takie jak antydepresanty czy stabilizatory nastroju powinny być zawsze stosowane zgodnie z zaleceniami lekarza. Choroby psychiczne (np. nerwice, psychozy) są leczone objawowo, czyli farmakologicznie.

Potrzebujesz konsultacji z lekarzem, e-zwolnienia lub e-recepty? Wejdź na abcZdrowie Znajdź Lekarza i umów wizytę stacjonarną u specjalistów z całej Polski lub teleporadę od ręki.

Następny artykuł: Borderline - przyczyny, objawy, leczenie
Polecane dla Ciebie
Pomocni lekarze