Rytm okołodobowy - czym jest? Objawy i leczenie zaburzeń rytmu dobowego
Zaburzenia rytmu okołodobowego często są mylone przez pacjentów z bezsennością. Tymczasem w Europie zaczyna się używać terminu „[et lag syndrome” nie tylko w kontekście jego pierwotnego znaczenia – syndromu odrzutowca i zmian stref czasowych, lecz także w przypadku zaburzeń rytmu dnia i nocy. A to dlatego, że ludzie z tym problemem prezentują te same objawy, co w przypadku dalekich podróży samolotem, gdy nasz mózg żyje np. jeszcze dniem, a w rzeczywistości jest noc. Okazuje się, że 20% Europejczyków, nawet żyjąc ciągle w tej samej strefie czasowej, ma problem z własnym wewnętrznym zegarem.
Zaburzenia rytmu okołodobowego rodzą kolejne problemy, nie tylko zaburzenia snu.
W tym artykule:
Co oznacza rytm okołodobowy?
Rytm okołodobowy oznacza regularne zmiany w fizycznej i psychicznej aktywności człowieka, powstające w zależności od dnia i nocy. Nad wszystkim czuwają struktury ośrodkowego układu nerwowego. Pracują one nad zachowaniem prawidłowych cykliczności w całym organizmie, nad wzrostem lub spadkiem poziomu odpowiednich hormonów w ciągu dnia, nad temperaturą ciała człowieka, która spada w nocy, nad wytwarzaniem moczu i zmianą ciśnienia tętniczego krwi.
Sygnały pochodzące z oka, z fotoreceptorów, które rejestrują ilość światła w otoczeniu, docierają do tych struktur zlokalizowanych w okolicy podwzgórza, a stąd do kolejnych, m.in. do szyszynki. Jej udział w zachowaniu prawidłowego rytmu okołodobowego jest znaczący. Wraz z końcem dnia, w nocy, wydziela ona większe ilości melatoniny – hormonu odpowiedzialnego za prawidłowy rytm dnia i nocy. Szczyt jej stężenia przypada pomiędzy godziną 24.00 a 3.00.
25-godzinna doba
Obserwacje ludzi niewidomych oraz przeprowadzony eksperyment, w którym odcięto ludzi od światła zewnętrznego i wszelkiej wiedzy na temat, jaka jest aktualnie pora dnia, dowiodły, że ludzki organizm przystosowany jest do 25-godzinnej doby. To dopiero wpływ słońca powoduje, że rytm okołodobowy jest cyklem 24-godzinnym. Jednak światło słoneczne to nie wszystko. Decydują o tym także temperatura otoczenia czy dźwięk budzika lub niektóre leki.
Wydaje się, że problem zaburzonego rytmu okołodobowego dotyczy przede wszystkim osób z zaburzeniami egzogennymi, czyli osób pracujących w systemie pracy zmianowej, lekarzy dyżurujących, osób uczących się, pracujących w nocy. Zaczyna u nich brakować regularności rytmu dnia i nocy, bez przerwy wszystko się zmienia.
Z kolei zaburzenia rytmu endogenne dotyczą osób, u których zegar biologiczny pracuje niezgodnie z rytmem geofizycznym. To popularnie zwane „sowy” i „skowronki”, ale w ich „wzmocnionym”, „nadmiernym” znaczeniu. Często osoby takie zgłaszają się do lekarza, skarżąc się na bezsenność lub nadmierną senność, jednak wnikliwy wywiad lekarski pokazuje, że nie są to te zaburzenia, ale zmieniona faza zasypiania.
Objawy zaburzeń rytmu dnia i nocy
Zaburzenia rytmu dnia i nocy mogą objawiać się:
- trudnością w zaśnięciu i utrzymaniu snu,
- snem nieregenerującym,
- niemożnością skupienia uwagi,
- krańcowym zmęczeniem, sennością,
- zaburzeniami apetytu i żołądkowo-jelitowymi,
- złym samopoczuciem,
- dezorientacją,
- drażliwością, obniżeniem nastroju,
- bólem głowy.
Obserwując u siebie któreś z wymienionych dolegliwości, należy porozmawiać o tym z lekarzem, który będzie mógł wykluczyć lub potwierdzić istnienie zaburzeń rytmu dnia i nocy i ewentualnie skierować do poradni leczenia zaburzeń snu.
Zaburzenia rytmu okołodobowego rodzą kolejne problemy, nie tylko zaburzenia snu. Mogą to być choroby sercowo-naczyniowe, zaburzenia pracy jelit i trawienia, zaburzenia hormonalne, a przede wszystkim zaburzenia psychiczne: depresja, drażliwość, trudności w koncentracji.
Leczenie zaburzeń rytmu okołodobowego
Podstawą leczenia są behawioralne metody przywracania prawidłowego rytmu dnia i nocy. Jednak nie jest to często proste. Łatwiej jest przesuwać rytm do przodu, tzn. gdy ktoś kładzie się za wcześnie, a chciałby później, to może co kilka dni próbować zasypiać np. pół godziny później. Trudniej jest, gdy trzeba przesunąć rytm do tyłu, gdy ktoś chodzi za późno spać, późno staje się senny.
Osoby z zaburzonym rytmem okołodobowym dobrze reagują na fototerapię. Pomóc mogą także podstawowe zasady higieny snu, zalecane w leczeniu bezsenności. Szczególnie: zasłanianie okien w sypialni w trakcie nocy, unikanie nadmiernego światła, hałasu wieczorem, utrzymanie regularnych godzin wieczornych posiłków i aktywności. Należy unikać drzemek w ciągu dnia i starać się kłaść spać i wstawać o tych samych (prawidłowych) porach.
Farmakoterapia zaburzeń rytmu okołodobowego jest dość ograniczona. Znając rolę endogennej melatoniny wydzielanej przez szyszynkę, jako swoisty wewnętrzny zegar i cykliczność jej wydzielania, stosuje się ją w zaburzeniach rytmu dnia i nocy, także tych spowodowanych zmianą stref czasowych. Stosowana jest też wspomagająco u osób niewidomych.
Uzupełnienie poziomu melatoniny, zgodnie z prawidłowym dobowym rytmem, może pomóc w uregulowaniu snu. Ułatwia zasypianie, polepsza jakość snu, zmniejsza liczbę przebudzeń w nocy. Pomocna jest także w leczeniu zaburzeń snu u osób starszych. Preparaty melatoniny dostępne są bez recepty. Nie zaleca się jej stosowania w ciąży i w czasie karmienia piersią. Rzadko też stosuje się ją u dzieci, z wyjątkiem szczególnych sytuacji u chorych z ADHD.
Jeśli przystosowanie się do nowego rytmu napotyka wiele trudności, to jeżeli jest to możliwe, czasami zaleca się dostosowanie aktywności do własnego rytmu dobowego.
Źródła
- Jurkowlaniec E. Podstawowe mechanizmy snu i czuwania: udział głównych układów neurotransmiterowych mózgu, Sen, 2002, 1, 21-32
- Szelenberger W. Bezsenność, Via Medica, Gdańsk 2007, ISBN 83-60072-61-5
- Prusiński A. Bezsenność i inne zaburzenia snu, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2007, ISBN 83-200-3434-9
- Jarema M. Psychiatria w praktyce, Medical Education, Warszawa 2011, ISBN 978-83-62510-06-1
Treści w naszych serwisach służą celom informacyjno-edukacyjnym i nie zastępują konsultacji lekarskiej. Przed podjęciem decyzji zdrowotnych skonsultuj się ze specjalistą.
