Przyczyny stresu - rodzaje stresorów, objawy stresu, sposoby na stres
Przyczyny stresu są najróżniejsze. Stresujemy się prawie wszystkim: wydarzeniami na świecie, bezrobociem, korkiem na ulicy, chorobą, egzaminem, rozwodem, itd. Stres towarzyszy człowiekowi od narodzin do śmierci. Jesteśmy na niego skazani, ale wiedza o stresie stanowi jeden ze sposobów redukcji lęku przed nim i dostrzegania jego pozytywnego wydźwięku. Stres bowiem mobilizuje do wysiłku, do własnego rozwoju i ambitnych osiągnięć. W psychologii wyróżnia się wiele rodzajów stresu, np. dystres i eustres. Wymienia się także konkretne fazy reakcji na sytuacje trudne, czynniki determinujące odporność na stres oraz sposoby walki ze stresem.
1. Rodzaje stresu
Słownik psychologiczny rozróżnia dwa rodzaje stresu:
- stres psychiczny – wywołany przez silny bodziec zewnętrzny i/lub wewnętrzny, prowadzący do wzrostu napięcia emocjonalnego i ogólnej mobilizacji sił organizmu, mogący przy długotrwałym działaniu doprowadzić do zaburzeń w funkcjonowaniu organizmu, wyczerpania i chorób psychosomatycznych;
- stres fizjologiczny – obejmujący całokształt zmian, jakimi organizm odpowiada na różne czynniki uszkadzające typu zranienie, oziębienie czy przegrzanie.
Pojęcie stresu jest znane każdemu i potocznie kojarzone w znaczeniu pejoratywnym z przeciążeniem wywołanym sytuacją trudną, konfliktową, chorobą, przykrym przeżyciem, zmartwieniem, ale też wpływem bodźców fizycznych, np. hałasu czy zbyt wysokiej temperatury. Negatywne bodźce psychiczne bądź fizyczne, prowadzące do zaburzeń czynnościowych, określa się jako stresory, czyli przyczyny stresu.
Ślady wiedzy na temat stresu można znaleźć w filozofii starożytnej i w medycynie, ale systematyczne obserwacje datuje się dopiero od XIX wieku, kiedy to stres ujmowano w trzech znaczeniach:
- obciążenie (load) – rozumiane jako siła zewnętrzna,
- presja (stress) – jako reakcja wewnętrzna wywołana działaniem siły zewnętrznej,
- napięcie (strain) – jako zaburzenie lub deformacja podmiotu.
Analogicznie, Irena Heszen-Niejodek wyróżnia trzy nurty w określaniu stresu psychologicznego:
- jako bodziec, sytuacja lub wydarzenie zewnętrzne o określonych właściwościach;
- jako reakcja wewnętrzna człowieka, zwłaszcza reakcja emocjonalna, doświadczana wewnętrznie w postaci określonego przeżycia;
- jako relacja między czynnikami zewnętrznymi a właściwościami człowieka.
Stresem generalnie można nazwać napór różnych czynników życia i środowiska. Ogólny charakter takiej definicji implikuje jednak fakt, że omawiane zjawisko doczekało się w literaturze pojęć-substytutów, jak np. lęk, konflikt, frustracja, uraz, zaburzenia emocjonalne, alienacja, brak homeostazy, które to pojęcia wiążą się z określonymi koncepcjami stresu.
Początki badań nad stresem w naukach medycznych kojarzone są z osobą kanadyjskiego fizjologa, Hansa Selye’go. Według niego „stres jest nieswoistą reakcją organizmu na wszelkie stawiane mu żądania”, zwaną Ogólnym Zespołem Adaptacyjnym (General Adaptation Syndrom, GAS). Ta nieswoistość reakcji stresowych organizmu przejawiać się miała w podobnej, w bardzo różnych okolicznościach, aktywacji układu wewnątrzwydzielniczego, a ściślej – kory nadnerczy.
Reakcja stresu, według Selye’ego, ma charakter trójfazowy i rozwija się w następujących etapach:
- stadium reakcji alarmowej – mobilizacja sił organizmu;
- stadium odporności – względna adaptacja, przystosowanie do stresora;
- stadium wyczerpania – utrata zdolności obronnych w wyniku zbyt intensywnego i długotrwałego działania stresora, co mogło w rezultacie doprowadzić do reakcji patologicznych i śmierci organizmu.
Niewątpliwą zasługą autora jest zwrócenie uwagi na anatomiczne i fizjologiczne mechanizmy stresu, które współcześnie da się opisać nie tylko na podstawie systemu endokrynnego (układu hormonalnego: oś podwzgórze-przysadka-kora nadnerczy), lecz też opierając się na systemie neuronalnym. Dodatkowo Selye, mając świadomość enigmatyczności pojęcia stres, dokonał nieśmiałej próby klasyfikacji zjawiska, wyodrębniając:
- dystres – zły stres, stres deprywacji, przeciążenia prowadzącego do choroby;
- eustres – dobry stres, czyli stan pełnego zadowolenia bez cierpienia generującego frustrację, udaremnienie i zachowania agresywne.
2. Rodzaje stresorów
Przyczyny stresu (stresory) są bardzo różnorodne i mogą być porządkowane według najróżniejszych właściwości czy wymiarów. Biorąc pod uwagę ich siłę i zakres oddziaływania, wyróżnia się:
- dramatyczne wydarzenia o rozmiarze katastrof, obejmujące całe grupy, np. wojny, klęski żywiołowe, które mają charakter stresorów uniwersalnych i powodują stres ekstremalny (traumatyczny);
- poważne wyzwania i zagrożenia, które dotyczą jednostek lub kilku osób, np. nowa praca, rozwód;
- drobne, codzienne utrapienia, np. trudność zdążenia na czas, niemożność znalezienia czegoś.
Kryterium czasu służy wyodrębnieniu:
- wydarzeń stresowych jednorazowych;
- wydarzeń periodycznych lub cyklicznych – powtarzających się z pewną regularnością;
- stresorów chronicznych – działających permanentnie;
- sekwencji wydarzeń stresowych – stresor inicjujący pociąga za sobą serię negatywnych sytuacji.
Bardzo ważna właściwość charakteryzująca stresory to ich kontrolowalność, czyli stopień wpływu osób zaangażowanych w ich wystąpienie, przebieg i konsekwencje. Można zatem wyróżnić wydarzenia stresowe: niekontrolowane, kontrolowane i częściowo kontrolowane.
Zofia Ratajczak zwraca uwagę, że stres obejmuje szeroki zakres aktywności ludzkiej i dlatego wymienia najróżniejsze formy stresu:
- stres życia (trudne sytuacje życiowe, codzienne kłopoty);
- stres zawodowy (stres w pracy, wypalenie zawodowe);
- stres organizacyjny (związany z funkcjonowaniem człowieka w organizacjach i instytucjach);
- stres środowiskowy (złe warunki pracy, hałas, brud, złe narzędzia, zbyt wysoka temperatura);
- stres ekonomiczny (bezrobocie, stres inwestycyjny, stres rynku kapitałowego, stres gospodarczy);
- stres psychologiczny (zakłócenia, utrudnienia, zagrożenia, przeciążenia, monotonia, deprywacja).
Jak widać, stresorem może być praktycznie wszystko i tylko od człowieka i jego spostrzegania zależy, która sytuacja będzie go stresować, a która – nie. Przyczynami stresu mogą być czynniki:
- fizyczne,
- chemiczne,
- biologiczne,
- psychologiczne,
- społeczne.
Do stresorów o średniej intensywności zalicza się różne zmiany życiowe, które wyróżnili np. Holmes i Rahe. Najpoważniejsze źródła stresu to:
- śmierć współmałżonka,
- rozwód,
- separacja,
- kara więzienia,
- śmierć kogoś z rodziny,
- zawarcie związku małżeńskiego,
- utrata pracy.
Jak widać, nawet pozytywne wydarzenia, np. wakacje czy ślub, rodzą napięcie emocjonalne, są wyzwaniem i wymuszają dostosowanie się do nowych wymagań.
3. Objawy stresu
Obecnie stres rozumie się jako zakłócenie lub zapowiedź zakłócenia równowagi między zasobami (możliwościami) człowieka a wymaganiami otoczenia. Taka definicja zwraca uwagę na konieczność mobilizacji sił organizmu, by pokonać dyskomfort, jakiś bodziec awersyjny, przeszkodę. Odpowiedź na stres ze strony organizmu ma charakter: behawioralny, fizjologiczny i psychologiczny.
PSYCHOLOGICZNE | BEHAWIORALNE | FIZJOLOGICZNE |
---|---|---|
gniew, złość, rozdrażnienie, nerwowość, lęk, obawa, wstyd, zakłopotanie, depresja, złe samopoczucie, poczucie winy, zazdrość, zawiść, huśtawka nastrojów, obniżona samoocena, poczucie braku kontroli, uczucie beznadziejności, myśli samobójcze, myśli paranoidalne, niezdolność do koncentracji, natrętne myśli lub wyobrażenia, ucieczka myśli, wzmożone fantazjowanie | zachowanie bierne lub agresywne, skłonność do irytacji, trudności z mówieniem, drżenie, tiki nerwowe, wysoki i nerwowy śmiech, zgrzytanie zębami, nadmierny pociąg do alkoholu, zwiększone spożycie kofeiny, jedzenie dla zabicia czasu, zakłócony rytm snu (np. budzenie się bardzo wcześnie), zamykanie się w sobie lub popadanie w przygnębienie, zaciskanie pięści, uderzanie pięścią, zachowania kompulsywne lub impulsywne, rytuały „sprawdzania”, zła gospodarka czasem, obniżona jakość pracy, zwiększona absencja w pracy, szybkie jedzenie/chodzenie, zwiększona podatność na uleganie wypadkom, zmiana stosunku do seksu | częste przeziębienia i infekcje, palpitacje serca, kłopoty z oddychaniem, ucisk lub bóle w klatce piersiowej, osłabienie, bezsenność, bladość, skłonność do omdlenia, migreny, bóle niewiadomego pochodzenia, ciśnieniowe bóle głowy, bóle w krzyżu, niestrawności, biegunki, zaparcia, choroby skóry lub alergie, astma, wzmożone pocenie się i lepkość rąk, zaburzenia w miesiączkowaniu, szybka utrata wagi, pleśniawki, zapalenie pęcherza moczowego |
4. Sposoby na stres
Powstało wiele poradników pt. „Jak skutecznie radzić sobie ze stresem?”, a ludzie nadal nie znajdują złotej recepty. Ciągle pytają: Jak pokonać stres? Jak zmniejszyć stres? Jak się w ogóle nie stresować? Oto kilka rad, jak przeciwdziałać negatywnym skutkom stresu:
- znajdź czas na przyjemność lub indywidualne formy relaksu,
- zorganizuj lepiej swoje codzienne życie,
- ustal hierarchię zadań i celów,
- przekaż część pracy innym,
- bądź optymistą, myśl pozytywnie i zmień sposób myślenia,
- bądź asertywny.
Jak polubić stres? Oto praktyczne rady:
- pogódź się z tym, że stres jest nieuchronnym elementem twojego życia - stres utrzymuje cię w gotowości;
- rozmawiaj na temat swoich problemów;
- bądź realistyczny, planuj pracę, rób przerwy;
- ucz się relaksu, ćwicz regularnie;
- dbaj o prawidłowe odżywianie;
- kontroluj stan zdrowia;
- unikaj częstych zmian w krótkim czasie;
- pamiętaj, że nadużywanie alkoholu, tytoniu oraz środków przeciwbólowych, nasennych czy uspokajających jako sposobu obrony przed działaniem stresu jest nieskuteczne, a ponadto prowadzi do komplikacji zdrowotnych i życiowych;
- zgłoś się po pomoc do lekarza, psychologa, psychiatry, duchownego – ludzi doświadczonych w pomaganiu innym, to nie objaw słabości, to po prostu mądre postępowanie.
Nie pozwól, aby stres nad tobą zapanował. Każdy ma wzloty i upadki. Przeżywanie zdarzeń, które odbierasz jako stresujące, może mieć pozytywny wpływ na twój ogólny rozwój, na wzmacnianie wysokiej samooceny oraz nabywanie umiejętności radzenia sobie w trudnych sytuacjach.
Aby pomóc sobie w sytuacjach stresowych i rzadziej ich doświadczać, zadbaj o dietę bogatą w magnez, który zmniejsza uwalnianie noradrenaliny oraz adrenaliny. Hormony te są wydzielane właśnie podczas sytuacji stresowych.
Nie czekaj na wizytę u lekarza. Skorzystaj z konsultacji u specjalistów z całej Polski już dziś na abcZdrowie Znajdź lekarza.