Trwa ładowanie...
Artykuł zweryfikowany przez eksperta: Mgr Urszula Bieniek

Nietolerancja glutenu - objawy, badania, dieta

Nietolerancja glutenu to nieprawidłowa reakcja organizmu po spożyciu produktów żywnościowych, które zawierają gluten.
Nietolerancja glutenu to nieprawidłowa reakcja organizmu po spożyciu produktów żywnościowych, które zawierają gluten. (Adobe stock)

Nietolerancja glutenu może dawać niejednoznaczne objawy, które stanowią nieodłączny element wielu różnych schorzeń. Po spożyciu glutenu, u pacjentów z nietolerancją na ten składnik, mogą pojawić się wzdęcia oraz bóle brzucha. Jak diagnozuje się nietolerancję na gluten? Jak rozpoznać objawy nadmiaru glutenu w organizmie?

spis treści

1. Co to jest nietolerancja glutenu?

Nietolerancja glutenu to nieprawidłowa reakcja organizmu po spożyciu produktów żywnościowych, które zawierają gluten. Mianem glutenu określa się mieszaninę białek występujących w zbożach. Nadaje on kleistość i jest czynnikiem warunkującym udane, puszyste wypieki. Stanowi składnik produktów pszennych, orkiszowych, żytnich, jęczmiennych, owsianych.

Celiakia jest nietolerancją glutenu u osób predysponowanych genetycznie. U chorych na tę dochodzi do spłaszczenia kosmków jelita cienkiego, które są niezbędne w procesie prawidłowego wchłaniania substancji zawartych w pokarmach.

Zobacz film: "#dziejesienazywo: Czym jest ból?"

Takie uszkodzenia prowadzą m.in. do niedoborów składników odżywczych oraz schorzeń wynikających z braku witamin i składników mineralnych.

Celiakia to genetyczna choroba autoimmunologiczna. Trwa całe życie i całe życie musi być leczona poprzez stosowanie diety bezglutenowej, która doprowadza do regeneracji kosmków i przywrócenia właściwej struktury błony śluzowej jelita, a w późniejszym okresie warunkuje prawidłowe wchłanianie wszystkich składników odżywczych.

Nieceliakalna nadwrażliwość na gluten to postać nietolerancji glutenu, w której organizm pacjenta reaguje w sposób nieprawidłowy na białka występujące w ziarnach zbóż, np. życie, jęczmieniu, pszenicy, etc. Pojęcie to zostało przez specjalistów wprowadzone w 2012 roku, w celu odróżnienia tego problemu zdrowotnego od innych form nietolerancji glutenu.

2. Jakie są przyczyny nietolerancji glutenu?

Jak już wspomniano, celiakia jest chorobą uwarunkowaną genetycznie, jednak jej ujawnienie się może być związane z niewłaściwą dietą stosowaną w czasie pierwszego roku życia dziecka.

Dlatego też należy postępować zgodnie ze wskazówkami dotyczącymi karmienia niemowląt, opracowywanymi przez Instytut Matki i Dziecka. Najnowsze zalecenia mówią o wprowadzaniu niewielkich ilości glutenu w postaci kaszki lub kleiku już w 5.–6. miesiącu życia dziecka.

Tego rodzaju nietolerancja glutenu czasami uaktywnia się po operacji, ciąży, porodzie, infekcji wirusowej lub silnym stresie emocjonalnym. Kiedy układ odpornościowy organizmu nadmiernie reaguje na gluten w żywności, reakcja uszkadza maleńkie, przypominające włosy wypustki (kosmki jelitowe), które wyścielają jelito cienkie.

Stanowiąca nieodłączny składnik glutenu gliadyna generuje autoprzeciwciała (np. tzw. anty-tTG), które niejako przez pomyłkę, powodują wyniszczanie nabłonka jelit. Jeśli kosmki są uszkodzone, pacjent nie może uzyskać wystarczającej ilości składników odżywczych, bez względu na to, ile je. To prowadzi do niedoborów żywieniowych.

Przyczyną nieceliakalnej nadwrażliwości na gluten, tak samo, jak w przypadku celiakii są nieprawidłowe reakcje układu immunologicznego dotyczące przeciwciał klas IgG i IgA.

Alergia na pszenicę w przeciwieństwie celiakii jest typową alergią pokarmową, a nie schorzeniem autoimmunologicznym o podłożu genetycznym. U pacjentów dorosłych reakcja alergiczna na pszenicę manifestuje się zwykle w postaci pokrzywki skórnej, rozwolnienia lub wstrząsu anafilaktycznego.

3. Jakie są objawy nietolerancji glutenu?

Objawy nietolerancji na gluten mogą obejmować:

Objawy nietolerancji glutenu mogą przypominać objawy alergii na gluten. Po spożyciu produktów żytnich, pszenicznych czy orkiszowych, chorzy mogą uskarżać się na:

Wśród nietypowych objawów nietolerancji glutenu warto wymienić: niedokrwistość oraz niedorozwój szkliwa.

3.1. Objawy nietolerancji glutenu u dzieci

Objawy nietolerancji glutenu u niemowląt to kwestia, która spędza sen z powiek wielu rodzicom. U najmłodszych pacjentów, czyli niemowlaków, nietolerancja na białko występujące w pszenicy, życie czy jęczmieniu, może powodować problemy dotyczące układu pokarmowego i oddechowego takie jak:

  • wymioty,
  • biegunka,
  • bóle brzucha,
  • duszności,
  • uczucie zatkanego nosa.

W miarę jak dzieci rosną, można zaobserwować pojawienie się dolegliwości pozajelitowych. Najczęstsze objawy po zjedzeniu glutenu to: pokrzywka skórna, atopowe zapalenie skóry, swędząca wysypka.

4. Czy nietolerancja glutenu jest tożsama z alergią na gluten?

Alergia na gluten (uczulenie na gluten) w porównaniu do nietolerancji na gluten różni się podłożem. Uczulenie, powszechnie zwane alergią powstaje wówczas, kiedy układ odpornościowy zaczyna traktować białka występujące w zbożach np. pszenicy, jęczmieniu jak coś niepożądanego, nieproszonego. Na skutek aktywacji układu odpornościowego powstaje konkretna reakcja, co za tym idzie, pojawiają się określone objawy uczuleniowe.

Nietolerancja glutenu wynika z problemów trawienia, podczas gdy alergia na gluten to reakcja układu odpornościowego. Warto nadmienić, że w przypadku nietolerancji kłopotliwe objawy pojawiają się nie od razu, lecz po kilku godzinach od spożycia artykułów spożywczych zawierających gluten.

5. Nietolerancja glutenu - badania

Nietolerancja glutenu - jak sprawdzić, czy dotyczy nas ten problem? Jak zbadać nietolerancję glutenu?

W przypadku podejrzenia celiakii zalecane jest wykonanie badań laboratoryjnych z krwi. Szczególne znaczenie mają w tym przypadku przeciwciała przeciw transglutaminazie tkankowej (anty-tTG) w klasie IgA i IgG.

Oprócz tego niezbędne jest badanie genetyczne w kierunku celiakii, a także badanie autoprzeciwciał przeciw gliadynie i endomysium mięśni gładkich. Po wykonaniu biopsji jelita cienkiego zaobserwować można u chorych zanik kosmków.

W przypadku podejrzenia alergii na pszenicę najbardziej wiarygodnym testem, który umożliwia rozpoznanie problemu, jest dieta eliminacyjna z ponownym wprowadzeniem pokarmów pszennych.

U pacjentów z podejrzeniem nieceliakalnej nadwrażliwość na gluten zaleca się wykonanie przeciwciał przeciwko transglutaminazie tkankowej, przeciwciała przeciwko deaminowanemu peptydowi gliadyny. Nieceliakalna nadwrażliwość daje wynik ujemny po wykonaniu badania genetycznego HLA-DQ2/HLA-DQ8.

6. Jakie są możliwe powikłania związane z nietolerancją glutenu?

Nietolerancja na gluten może prowadzić do szeregu powikłań, jeśli osoba cierpiąca na ten problem nie wdroży odpowiednio wcześnie diety bezglutenowej. Nieleczona nietolerancja glutenu może stopniowo ewoluować do celiakii.

Wśród najbardziej niebezpiecznych powikłań tego rodzaju nietolerancji pokarmowej wymienić można nowotwory układu pokarmowego, w szczególności chłoniak jelita cienkiego. Skutkiem nietolerancji glutenu mogą być również takie problemy, jak osteoporoza, niepłodność, zaburzenia psychiczne. Nieprzestrzeganie zasad diety bezglutenowej u kobiet ciężarnych może skutkować również przedwczesną utratą nienarodzonego dziecka.

Innymi powikłaniami, które mogą pojawić się w wyniku nietolerancji glutenu, są m.in.: niedokrwistość z niedoboru żelaza, marskość wątroby, cukrzyca typu I, astma oskrzelowa. Niestosowanie się do zaleceń specjalistów, a także sięganie po produkty zawierające gluten przez osoby z nietolerancją glutenu może skutkować również:

7. Jakie są metody leczenia nietolerancji glutenu?

Podstawą leczenia nietolerancji glutenu jest zmiana stylu życia oraz przestrzeganie zasad diety bezglutenowej. Osoba, u której zdiagnozowano nietolerancję glutenu, musi wyeliminować ze swojego jadłospisu wszelkie produkty żytnie, pszeniczne, jęczmienne, owsiane, orkiszowe oraz te, które zawierają pszenżyto.

Wśród produktów zakazanych w diecie bezglutenowej znajdują się:

Występujące objawy nietolerancji glutenu u dorosłych czy dzieci nie powinny być nigdy bagatelizowane. Jeśli występują, to znak, że z diety należy wyeliminować również makarony żytnie, pierogi, kartacze, kluski śląskie, kopytka, pyzy, ciasteczka na bazie mąki pszennej, słodkie bułki z serem czy makiem oraz pizze.

8. Czy istnieją zamienniki dla glutenu w diecie?

Istnieje wiele wartościowych i smacznych produktów bezglutenowych, które mogą z powodzeniem zastąpić tradycyjne źródła glutenu w naszej codziennej diecie.

Oto kilka przykładów produktów bezglutenowych:

  • amarantus, quinoa i gryka - stanowią idealną alternatywę dla klasycznych zbóż zawierających gluten, takich jak pszenica, jęczmień czy żyto,
  • kasza jaglana - w jej składzie znajdziemy między innymi cynk, miedź, mangan, fosfor, żelazo, a także witaminę B1. To cenne źródło składników odżywczych obfituje także w antyoksydanty.
  • orzechy i nasiona - są naturalnie bezglutenowe. Oferują doskonałe źródło zdrowych tłuszczów, białka, witamin i minerałów. Można je spożywać w formie samodzielnej przekąski lub dodatku do sałatek, smoothie czy jogurtów
  • mąki bezglutenowe - obecnie na rynku dostępne są różne mąki bezglutenowe, takie jak mąka ryżowa, mąka kokosowa, mąka ziemniaczana, mąka migdałowa czy mąka jaglana. Pozwalają one na przygotowanie wielu smacznych potraw, włączając w to pieczywo, ciasta, placki i inne wypieki.
  • warzywa - wszystkie warzywa, zarówno te strączkowe jak groch, fasola czy soczewica, jak i te korzeniowe, liściaste czy strączkowe, są bezglutenowe. Dostarczają one nie tylko błonnika i składników mineralnych, ale także wielu cennych fitoskładników, które wspierają nasze zdrowie
  • ryby i owoce morza - doskonałe źródła białka, kwasów omega-3 i selenu. Dzięki nim możemy urozmaicić dietę bezglutenową.

9. Nietolerancją glutenu - dieta

Białka powodujące nietolerancja znajdują się w takich zbożach, jak: pszenica, jęczmień, żyto, owies oraz pszenica płaskurka, kamut, orkisz i pszenżyto. Choć w przypadku owsa niektóre badania mówią o braku negatywnego wpływu na kosmki, zboże to w naszym kraju jest bardzo zanieczyszczone i nie może być spożywane przez większość chorych.

Podstawą diety bezglutenowej w celiakii są produkty naturalnie bezglutenowe (ryż, proso, tapioka, amarantus, sorgo, sago, owoce i warzywa, mięsa, produkty mleczne, jaja, orzechy) oraz takie, z których został on usunięty do wartości poniżej 20 mg w kilogramie produktu (oznakowane symbolem przekreślonego kłosa).

Utrzymanie diety bezglutenowej może się wydawać stosunkowo proste, jednak łatwo o nieświadome spożywanie znacznych ilości glutenu wraz z produktami, których byśmy nie podejrzewali o zawartość tego białka (np. piwo) lub do których gluten dodany został z powodów technologicznych (tzw. dodatki do żywności).

Ponadto może dojść do zanieczyszczenia produktu w procesie przetwórstwa lub w domu, np. podczas używania tej samej deski do krojenia (cząstki glutenu utrzymują się w powietrzu do kilku godzin). Także niektóre leki zawierają gluten.

Warto wiedzieć, że oficjalnie osoby chore na celiakię mogą przyjmować komunię św. pod postacią hostii niskoglutenowych (jeden „zwykły” opłatek zawiera aż 25 mg czystego glutenu, ilość bezwzględnie zabronioną).

Podstawą zakupów produktów wieloskładnikowych (jak np. baton) musi być dokładne zapoznanie się z ich składem. Na półkę odkładamy żywność zawierającą:

  • niedozwolone zboża oraz ich przetwory, jak np. zakwas,
  • skrobię nieznanego pochodzenia, skrobię niedozwolonych zbóż, syrop skrobiowy, dodatki o symbolach: E 1404, 1420, 1440, 1451,
  • słód (gdyż jest to produkt pochodzenia jęczmiennego), in. ekstrakt słodowy,
  • białko roślinne.

Aktualnie przestrzeganie diety chorych na celiakię jest ułatwione dzięki obecności na rynku dużego asortymentu produktów, z których gluten został usunięty. W specjalnych sklepach (głównie internetowych) zakupić można nie tylko chleb, makaron czy mąkę, lecz także spody do pizzy, drożdżówki, wafle do lodów, ciastka, cukierki, sosy, budynie i wiele innych produktów. Warto zaopatrzyć się w większe ilości pieczywa i je zamrozić – pieczywo odświeżamy na parze lub poprzez umieszczenie w rozgrzanym piekarniku.

Nieprawidłowo skomponowana dieta, oparta na produktach bezglutenowych, może przysparzać problemów w zakresie dostarczania odpowiedniej ilości niektórych składników.

Zawartość białka w diecie zwiększajmy poprzez spożywanie produktów strączkowych (zwłaszcza soi), większy udział ryb oraz dodatek mleka odtłuszczonego w proszku, kazeiny, białka serwatkowego.

Drugim problemem, zwłaszcza gdy dieta opiera się głównie na produktach kukurydzianych i białym ryżu, są zaparcia spowodowane zbyt małą ilością błonnika. Wyżej błonnikowymi produktami są przetwory gryki, prosa i soi. Możemy również częściej stosować suszone owoce, orzechy oraz nasiona (słonecznika, dyni, lnu, sezamu), które zawierają znaczne ilości włókna pokarmowego.

Rekomendowane przez naszych ekspertów

Potrzebujesz konsultacji z lekarzem, e-zwolnienia lub e-recepty? Wejdź na abcZdrowie Znajdź Lekarza i umów wizytę stacjonarną u specjalistów z całej Polski lub teleporadę od ręki.

Polecane dla Ciebie
Pomocni lekarze