Zapalenie zatok - przyczyny, objawy, leczenie, powikłania
Zapalenie zatok to schorzenie, które charakteryzuje się stanem zapalnym błony sluzowej zatok przynosowych. Objawy zazwyczaj obejmują ból głowy, uczucie zatkanego nosa, utrudnione oddychanie, a także wydzielanie śluzu. Często spowodowane jest infekcją wirusową lub bakteryjną. Jak rozpoznać zapalenie zatok? Jak leczy się zapalenie zatok i jakie są możliwe powikłania tego schorzenia?
1. Klasyfikacja zapalenia zatok
Zatoki przynosowe to jamy powietrzne łączące się z jamą nosa przez naturalne otwory w jej bocznej ścianie. Zatoki odgrywają rolę w zapewnieniu ochrony cieplnej i mechanicznej oczodołów i mózgu oraz zwiększenia wytrzymałości kości twarzoczaszki. Zatoki biorą również udział w emisji głosu oraz przewodzeniu i odbieraniu dźwięków. Nie można pominąć oddechowej funkcji zatok – nawilżają, ogrzewają i oczyszczają wdychane powietrze. Wyróżniamy zatoki czołowe, zatoki szczękowe, klinowe oraz komórki sitowe przednie i tylne.
Zapalenie zatok to choroba błony śluzowej jednej lub kilku zatok przynosowych przebiegająca zawsze z zapaleniem błony śluzowej nosa. Można wyróżnić trzy postacie zapalenia zatok:
- zapalenie ostre, które po wyleczeniu nie pozostawia zmian w błonie śluzowej,
- nawracające ostre zapalenie (powracające epizody ostrego zapalenia, ale prawidłowo leczone nie pozostawia trwałych zmian),
- przewlekłe zapalenie zatok (przewlekły stan zapalny niemożliwy do wyeliminowania leczeniem zachowawczym).
PYTANIA I ODPOWIEDZI LEKARZY NA TEN TEMAT
Zobacz odpowiedzi na pytania osób, które miały do czynienia z tym problemem:
- Co powoduje nieprzyjemny zapach z dziurki podczas zapalania zatok? - odpowiada dr n. med. Krzysztof Jach
- Jak leczyć ostre zapalenie zatok i zawroty głowy? - odpowiada lek.Konstanty Dąbski
- Czy to zapalenie zatoki policzkowej lub torbiel? - odpowiada lek. dent. Konrad Rutkowski
2. Przyczyny zapalenia zatok przynosowych
Przyczyną zapaleń zatok przynosowych u dorosłych są najczęściej wirusy. Do zakażenia zatok dochodzi najczęściej bezpośrednio przez błonę śluzową jamy nosowej, rzadziej natomiast na drodze krwiopochodnej lub zębopochodnej. Wirusy wywołują zazwyczaj łagodny przebieg zapalenia zatok. Dochodzić jednak może do nadkażenia bakteryjnego.
W zakażeniach zatok pochodzenia bakteryjnego dominują paciorkowce, Haemophilus influenzae, Moraxella catarrhalis i gronkowce.
Infekcje zatok innymi patogenami, np. grzybiczymi, dotyczą chorych z głębokimi zaburzeniami odporności. Zapalenie zatok może obejmować tylko zatoki szczękowe i być spowodowane przez infekcję zębów i okostnej. Częściej jednak obejmuje całość zatok okołonosowych.
W jaki sposób rozwija się zapalenie zatok? Zakażenia nosa i zatok przynosowych są jedną z częstszych chorób, z jakimi spotyka się lekarz laryngolog w swojej codziennej pracy. Najczęściej zmiany zapalne dotyczą kilku zatok równocześnie, co uwarunkowane jest bliskością położenia ich ujść naturalnych.
Wraz z wdychanym powietrzem do jamy nosa oraz zatok przynosowych dostają się zanieczyszczenia oraz drobnoustroje. W prawidłowej zatoce działa sprawny mechanizm samooczyszczania, w którym uczestniczą komórki produkujące śluz oraz rzęski nabłonka wyścielającego zatokę. Rzęski mają zdolność przemieszczania śluzu wraz z zanieczyszczeniami tylko w jednym kierunku – do naturalnego ujścia zatoki i dalej ku tylnej ścianie nosa.
Zaburzenie tego mechanizmu prowadzi do powstania stanu zapalnego w zatokach. Czynnikami predysponującymi do zapalenia zatok są:
- skrzywiona przegroda nosa,
- małżowina puszkowa,
- nieprawidłowa budowa kompleksu ujściowo-przewodowego.
Istnieją zapalenia zatok uwarunkowane genetycznie, w których ruch rzęsek jest upośledzony, jak też czynniki środowiskowe mogące warunkować nieprawidłową funkcję rzęsek: wysoka temperatura, niska wilgotność, zmiana pH, dym tytoniowy, urazy, zaburzenia hormonalne.
3. Objawy zapalenia zatok
Objawy zapalenia zatok są zróżnicowane w zależności od tego, w których zatokach przynosowych pojawił się stan zapalny. Stan zapalny wewnątrz zatok powoduje ich obrzęk, co ogranicza ich drożność i powoduje ból głowy lub uczucie ucisku w konkretnych rejonach i bólu zatok. Ból zatok zwiększa się przy nacisku danego miejsca.
- W przypadku zapalenia zatok szczękowych, które leżą pod oczami i po bokach nosa, ucisk lub ból zatok obejmujący twarz, zęby oraz czoło.
- W przypadku zapalenia zatok czołowych, które leżą na wysokości czoła, ucisk lub ból głowy obejmuje czoło.
- W przypadku zapalenia zatok sitowych, które leżą nad nosem i po bokach oczu, ucisk lub ból głowy obejmuje ból za oczami, pojawia się także rozsadzający ból głowy.
Charakterystyczne objawy zapalenia zatok to także:
- nieżyt nosa (katar),
- gorączka około 38ºC,
- ból głowy, który nasila się przy pochylaniu, przy zmianach ciśnienia, przy nacisku na okolice zatok.
Ponadto w czasie zapalenie zatok objawem jest też ropna wydzielina z nosa lub też ściekająca po tylnej ścianie gardła, która robi się coraz gęstsza i zazwyczaj przybiera charakterystyczny zielonkawy kolor. Z tym wiąże się kolejny objaw zapalenia zatok, czyli uczucie zatkanego nosa i oddychanie przez usta. Często związanym z zapaleniem zatok objawem jest też przykry zapach z ust, kaszel oraz mowa „przez nos”.
Objawy zapalenia zatok utrzymują się przez:
- tydzień (wirusowe zapalenie zatok),
- krócej niż cztery tygodnie (ostre zapalenie zatok, wywołane zazwyczaj zapaleniem górnych dróg oddechowych, gronkowcami, paciorkowcami, innymi bakteriami, dużo rzadziej wirusami),
- 4-12 tygodni (podostre zapalenie zatok),
- powyżej dwunastu tygodni (przewlekłe zapalenie zatok, wywołane zazwyczaj reakcją alergiczną, rzadziej pojawieniem się ropni zębów lub innych infekcji).
4. Rozpoznanie zapalenia zatok
Podstawą rozpoznania zapalenia zatok przynosowych jest prawidłowo zebrany wywiad z pacjentem oraz badanie fizykalne przez lekarza. W badaniach laboratoryjnych w morfologii krwi pojawia się leukocytoza, można również oznaczyć OB, który osiągnie wyższą wartość.
Badaniem najlepiej obrazującym stan zatok jest tomografia komputerowa. Uwidacznia ona takie zmiany jak utrata upowietrznienia zatok, płyn w zatoce, polipy błony śluzowej czy ewentualne powikłania.
W obecnej dobie odchodzi się od wykonywania zdjęć rentgenowskich zatok, gdyż w porównaniu z tomografią dostarczają one niewielu informacji. Przydatne mogą być jedynie w ostrym zapaleniu zatok. W celu dokładnego określenia patogenu, ewakuacji ropy czy podania leku do zatoki wykonuje się nakłucie zatoki. Celem jest pobranie płynu na badanie mikrobiologiczne, ocena pojemności zatoki i podanie leków.
Pacjent znajduje się w pozycji siedzącej. Do przewodu nosowego dolnego otrzymuje znieczulenie miejscowe. Następnie igłą punkcyjną pod kontrolą wzroku przebijana jest przyśrodkowa ściana zatoki w przewodzie nosowym dolnym i aspirowana treść zatoki. Kolejno podaje się do wnętrza zatoki ogrzany do temperatury pokojowej roztwór 0,9 proc. Na Cl i przepłukuje się ją. Można również zastosować środek odkażający. Zabieg kończy się podaniem antybiotyku, sterydu lub środka rozrzedzającego wydzielinę do światła zatoki.
5. Zapalenie zatok u dzieci
Zapalenie zatok to dość częsta choroba wieku dziecięcego, w około 90 proc. wywołana przez wirusy. Trudności diagnostyczne wynikają z różnorodności objawów zależnych od grupy wiekowej. Największą trudność stanowi rozpoznanie zapalenia zatok u niemowląt i małych dzieci.
Dzieci w wieku szkolnym skarżą się na rozpieranie w okolicy oczodołu, spływanie wydzieliny śluzowo-ropnej do nosogardła, uczucie zatkania nosa. Ostremu stanowi zapalnemu zatok towarzyszy podwyższona temperatura, często powyżej 38°C.
U młodszych najczęściej spotyka się przedłużenie infekcji, kaszel, trudności w oddychaniu przez nos, nieświeży oddech. Natomiast u niemowląt zapalenie zatok należy rozważyć, gdy dziecko jest niespokojne, nie ma apetytu, nie przybiera na wadze.
Objawem sugerującym zapalenie zatok może być obrzęk powiek czy przemieszczenie gałki ocznej do boku. Spowodowane jest to bliskością anatomiczną komórek sitowia i oczodołu oraz niedostatecznym wykształceniem się u niemowląt ściany między nimi. Najczęstszym badaniem diagnostycznym u dzieci jest tomografia komputerowa poprzedzona wywiadem i badaniem laryngologicznym.
Leczeniem z wyboru w przypadkach zapalenia zatok o etiologii bakteryjnej jest antybiotykoterapia (14-21 dni), leki działające obkurczająco na błonę śluzową wokół ujścia, leki przeciwbólowe, przeciwgorączkowe, przeciwhistaminowe oraz nawilżanie.
Postępowanie chirurgiczne jest wdrażane w ostateczności w wypadku, gdy leczenie zachowawcze zapalenia nie przynosi rezultatu lub dochodzi do destrukcji kostnych. Każde ostre zapalenie zatok u dzieci o ciężkim przebiegu zagrażające wystąpieniem powikłań jest wskazaniem do hospitalizacji.
6. Przewlekłe zapalenie zatok
Definicja przewlekłego zapalenia zatok mówi, iż można rozpoznać taką jednostkę chorobową, gdy proces zapalny utrzymuje się 8-12 tygodni pomimo prawidłowego leczenia. Przewlekłe zapalenia zatok występuje zarówno u dzieci, jak i u dorosłych. Najczęściej przewlekłe zapalenie zatok dotyczy zatoki szczękowej oraz komórek sitowych, rzadziej zatoki czołowej.
Przewlekłe zapalenie zatok objawia się występującą wydzieliną z nosa o charakterze śluzowym, ropnym, mieszanym lub wodnistym, przeszkodą w swobodnym oddychaniu spowodowaną zalegającą wydzieliną, spływaniem wydzieliny po tylnej ścianie gardła, powodującej chrząkanie, kaszel i ból gardła, bólami głowy zlokalizowanymi w okolicy nosa, oczodołów lub czoła czy wreszcie zaburzeniami węchu. W niektórych przypadkach przewlekłe zapalenie zatok przejawia się polipami zatok, które z czasem mogą wypełnić jamy nosa.
Przewlekłe zapalenia zatok rozwija się najczęściej u osób z niską odpornością, złym stanem uzębienia, niewłaściwie leczonych w ostrej fazie choroby. Wpływ ma również rodzaj bakterii chorobotwórczej oraz anatomia ujścia zatoki.
Aby rozpoznać przewlekłe zapalenie zatok, należy wykonać badanie obrazowe, jakim jest zwykle tomografia komputerowa, oraz dokładnie zbadać pacjenta. Nierzadko konieczne jest wykonanie punkcji zajętej zatoki.
Leczenie przewlekłego zapalenia zatok w większości przypadków polega na chirurgicznym poszerzeniu naturalnego ujścia oraz usunięciu chorobowo zmienionej błony śluzowej zatoki. Można stosować również antybiotyki, leki obkurczające błonę śluzową, glikokortykosteroidy podawane donosowo i leki rozrzedzające wydzielinę w zatokach i nosie.
W przypadkach, gdy proces zapalny jest wynikiem złego stanu uzębienia (co ma zwykle miejsce w przewlekłym zapaleniu zatoki szczękowej) konieczne jest usunięcie zepsutych zębów.
7. Leczenie zatok
Leczenie zatok przynosowych może przebiegać na dwa sposoby zachowawczo lub operacyjnie. Zachowawcze leczenie zatok ma na celu zwalczenie zakażenia, redukcję obrzęku tkanek oraz przywrócenie drożności ujść jam nosa.
Najlepszym domowym sposobem na zapalenie zatok jest płukanie zatok, czyli tzw. irygacja. W aptekach bez problemu może kupić zestawy do płukania zatok. Dzięki płukaniu zatok oczyścimy nos i zatoki z zalegającej wydzieliny i innych zanieczyszczeń. Do płukania zatok można wykorzystać sól fizjologiczną lub wodę morską.
Bakteryjne zakażenie zatok przynosowych leczy się antybiotykami. Jeśli leki te nie przynoszą pożądanych rezultatów, przyczyny tego stanu można upatrywać w zbyt krótkim czasie leczenia, niewystarczającej dawce antybiotyku, złym doborze leku lub braku leczenia uzupełniającego. Niekiedy brak skuteczności antybiotykoterapii może być oznaką innej niż bakterie przyczyny niepokojących objawów, np. toczącej się infekcji wirusowej. Antybiotyki są niestety nieskuteczne w przypadku zakażenia wirusami.
Uzupełniające leczenie zatok polega na podawaniu leków obkurczających ujścia zatok przynosowych i błonę śluzową nosa. Są one aplikowane miejscowo lub przyjmowane ogólnie. Stosuje się najczęściej efedrynę lub pseudoefedrynę w połączeniu z lekami przeciwhistaminowymi.
Operacyjne leczenie zatok ma na celu przywrócenie drożności nosa, drenażu i uzyskanie odpowiedniej wentylacji chorych zatok. Wskazaniem do leczenia operacyjnego jest przewlekłe zapalenie zatok, niektóre guzy łagodne oraz ciała obce zatoki.
Klasyczną metodą operacji jest zewnątrznosowe otwarcie zatoki szczękowej metodą Caldwella-Luca. Szczególne znaczenie ma wprowadzenie do technik operacyjnych funkcjonalnej endoskopowej operacji zatok przynosowych. Polega ona na udrożnieniu nosa (usunięciu polipów), otwarciu i poszerzeniu naturalnych ujść zatok szczękowej, czołowej, klinowej i sitowia oraz usunięciu zmienionej błony śluzowej z wnętrza zatoki.
Wykonanie zabiegu wymaga zestawu endoskopów oraz specjalistycznych narzędzi. Podjęcie decyzji o leczeniu chirurgicznym zatok wymaga dokładnej diagnostyki obrazowej. Wartościowy diagnostycznie obraz dostarcza tomografia komputerowa. Gdy chore zatoki przechodzą w stan przewlekłego zapalenia zatok, często wykonywanym zabiegiem jest punkcja zatok.
Punkcja zatok jest wykorzystywana w sytuacji, gdy inne metody poradzenia sobie z przewlekłym zapaleniem zatok nie przyniosły rezultatu. Założenie jest proste. Punkcja zatok ma na celu przekucie i ściągnięcie z zatok zalegającego płynu. W ten sposób nie tylko oczyszczamy chore zatoki z zaległej wydzieliny, ale też uzyskujemy próbkę, która pozwoli nam określić, czy chore zatoki mają podłoże bakteryjne, wirusowe, czy grzybicze.
8. Grzybicze zapalenie zatok
Grzybicze zapalenie zatok wbrew pozorom jest dość często spotykanym schorzeniem. Dotyczy ono jednej lub kilku zatok przynosowych. Występuje u osób leczonych przewlekle antybiotykami, miejscową terapią sterydową, lekami obniżającymi odporność, u pacjentów onkologicznych po chemioterapii lub radioterapii.
Grzybicze zapalenie zatok spotykane jest również u cukrzyków oraz osób będących nosicielami wirusa HIV. U chorych najczęściej stwierdza się zakażenie grzybami z grupy Candida, Aspergillus, Mucor, Rhizopus.
Objawy pojawiające się w trakcie rozwoju zapalenia zatok są podobne do klasycznego, bakteryjnego zapalenia zatok lub zapalenia zatok z polipami. Przebieg schorzenia może być różny: od łagodnego i ograniczonego, do piorunującego. Wstępne rozpoznanie sugeruje obraz radiologiczny zatok, a potwierdzenie przynosi wynik badania mikologicznego lub histologicznego, w których stwierdza się strzępki grzybni.
W leczeniu konieczna jest interwencja chirurgiczna polegająca na oczyszczeniu światła zatoki z mas grzybiczych oraz usunięciu polipów z nosa. Towarzyszy temu terapia doustna lekami przeciwgrzybiczymi.
Zobacz także
9. Powikłania zapalenia zatok
Warto uświadomić sobie, że wynikiem braku leczenia lub nieprawidłowego leczenia zapalenia zatok mogą być powikłania. Sprzyjają im nieodpowiednia antybiotykoterapia, obniżenie odporności pacjenta oraz narastająca oporność bakterii. Do powikłań zapalenia zatok należą powikłania wewnątrzczaszkowe, zapalenie szpiku kostnego czaszki oraz powikłania oczodołowe i oczne.
Powikłania wewnątrzczaszkowe to:
- zakrzep zatoki strzałkowej górnej,
- zakrzep zatoki jamistej,
- zapalenie opon miękkich,
- ropień wewnątrzoponowy,
- ropień zewnątrzoponowy.
Natomiast do powikłań oczodołowych i ocznych należą:
- pozagałkowe zapalenie nerwu wzrokowego,
- ropowica oczodołu,
- ropień podokostnowy oczodołu,
- zapalenie tkanek miękkich oczodołu,
- zapalny obrzęk powiek.
Powikłania zapalenia zatok przynosowych leczy się za pomocą radykalnego zabiegu oczyszczenia chorej zatoki. Po usunięciu powikłań pacjent otrzymuje dożylnie chemioterapeutyki o szerokim zakresie działania. W celu wczesnego rozpoznania powikłań zapalenia zatok należy znać objawy i przebieg najgroźniejszych z nich.
Pierwszym będzie ropowica oczodołu, która rozwija się wskutek przejścia procesu ropnego bezpośrednio z zatoki do oczodołu lub jako niepomyślne zejście procesu zapalnego toczącego się w tkankach miękkich oczodołu. Pacjent jest w ciężkim stanie, z wysoką gorączką, obrzękiem i zasinieniem spojówki gałkowej i powiekowej. Możliwy jest również wytrzeszcz unieruchamiający gałkę oczną oraz opadanie powieki.
Bardzo groźne jest objęcie procesem zapalnym wnętrza gałki ocznej i nerwu wzrokowego, co może skutkować ślepotą. W sąsiedztwie znajdują się również nerwy: okoruchowy, bloczkowy, odwodzący oraz nerw trójdzielny, które mogą ulec porażeniu ze wszystkimi tego objawami. Leczenie jest jedynie chirurgiczne i polega na otwarciu zatoki i drenażu ropnej wydzieliny. Wspomagane jest stosowaniem antybiotyków i leków przeciwzakrzepowych.
Bardzo poważnym powikłaniem zapalenia zatok przynosowych jest zakrzepowe zapalenie zatoki jamistej mózgu. Do tego zapalenia może dojść zarówno wskutek ostrego, jak i przewlekłego zaostrzonego zapalenia zatok. Najczęściej objęte stanem zapalnym są zatoki sitowe, klinowe i czołowe, a więc te, które graniczą anatomicznie z podstawą czaszki, choć istnieje możliwość rozwoju zakrzepowego zapalenia przy zapaleniu zatoki szczękowej.
Czynniki, które usposabiają pacjenta do rozwoju tego wewnątrzczaszkowego powikłania to obniżona odporność chorego, duża zjadliwość bakterii (cecha bakterii odpowiedzialna za wywoływanie procesu chorobotwórczego) oraz obecność wrodzonych lub nabytych ubytków kostnych na podstawie czaszki, która jest jednocześnie jedną ze ścian zatok. U podłoża zakrzepowego zapalenia zatoki jamistej leży rozwójzakrzepowego zapalenia naczyń żylnych oczodołu. Objawia się:
- gorączką,
- dreszczami,
- światłowstrętem,
- przeczulicą twarzy (odczuwaniem drobnych bodźców takich jak dotyk, ciepło, zimno w sposób znacznie silniejszy, do bólu włącznie),
- bólami głowy.
W ciągu kilkunastu godzin zapalenie rozprzestrzenia się po całym organizmie z krwią, prowadząc do sepsy. Towarzyszy jej porażenie nerwów wzrokowego, bloczkowego, okoruchowego, trójdzielnego i odwodzącego. Pojawia się obrzęk spojówek, unieruchomienie gałki ocznej, pogorszenie ostrości widzenia nawet do ślepoty włącznie. Bardzo charakterystyczne są zasinienia skóry czoła, dające obraz skóry marmurkowatej.
Do wszystkich wyżej opisanych objawów dołączają się symptomy zajęcia centralnego układu nerwowego, tzw. objawy oponowe, np. sztywność karku. Leczenie należy rozpocząć bardzo szybko i powinno mieć szerokie spektrum, począwszy od antybiotykoterapii, poprzez leczenie przeciw obrzękowi mózgu, do chirurgicznego oczyszczenia zatok z usunięciem zapalnie zmienionej błony śluzowej.
Pomimo tak szerokiego działania oraz wciąż rozwijającej się medycyny śmiertelność w zakrzepowym zapaleniu zatoki jamistej jest wciąż bardzo wysoka i wynosi ok 30 proc.
Zobacz także:
Potrzebujesz konsultacji z lekarzem, e-zwolnienia lub e-recepty? Wejdź na abcZdrowie Znajdź Lekarza i umów wizytę stacjonarną u specjalistów z całej Polski lub teleporadę od ręki.