Trwa ładowanie...
Artykuł zweryfikowany przez eksperta: Mgr Magdalena Boniuk

Antykoncepcja hormonalna - charakterystyka, rodzaje, przeciwwskazania, zalety, skutki uboczne

 Katarzyna Wąś-Zaniuk
23.03.2023 16:14
Antykoncepcja hormonalna - charakterystyka, rodzaje, przeciwwskazania, zalety, skutki uboczne
Antykoncepcja hormonalna - charakterystyka, rodzaje, przeciwwskazania, zalety, skutki uboczne (iStock)

Antykoncepcja hormonalna jest jedną z najbardziej komfortowych metod zapobiegania ciąży. Istnieje wiele metod antykoncepcji hormonalnej: pigułki antykoncepcyjne, wkładki lub implanty antykoncepcyjne, plastry antykoncepcyjne czy zastrzyki antykoncepcyjne. Jednak uwalniane hormony nie są obojętne dla organizmu kobiety. Ważna jest zatem pełna świadomość mechanizmu jej działania i skutków stosowania. Antykoncepcja hormonalna zawiera odpowiednio dobrane dawki syntetycznych hormonów płciowych, które na zasadzie sprzężenia ujemnego zwrotnego hamują w organizmie kobiety wydzielanie przez układ podwzgórze-przedni płat przysadki mózgowej gonadotropin (FSH i LH), co hamuje m.in. owulację.

spis treści

1. Antykoncepcja hormonalna i mechanizm jej działania

Antykoncepcja hormonalna to metoda zapobiegania ciąży, która opiera się na dostarczaniu do organizmu sztucznych hormonów. Substancje te, chociaż wytworzone sztucznie, działają podobnie jak naturalne kobiece hormony płciowe. Obecność w organizmie sztucznych hormonów wiąże się z wysoką skutecznością, ale także z możliwością wystąpienia ogólnoustrojowych (wpływających na cały organizm) działań niepożądanych. W antykoncepcji hormonalnej używa się hormonu z grupy estrogenów (etynyloestradiol) oraz hormonu z grupy progestagenów. Większość preparatów zawiera oba te hormony, niektóre środki – tylko hormon z grupy progestagenów.

Jest kilka mechanizmów działania antykoncepcji hormonalnej. Wszystkie razem powodują wysoką skuteczność tej metody zapobiegania ciąży:

Zobacz film: "Bóle ginekologiczne"
  • Hamowanie owulacji – sztuczne hormony „oszukują” organizm, a w szczególności jajniki, które przechodzą w stan uśpienia i nie uwalniają co miesiąc komórki jajowej. W takiej sytuacji, pomimo obecności po stosunku plemników w drogach rodnych kobiety, nie może dojść do zapłodnienia.
  • Dochodzi do zagęszczenia śluzu w drogach rodnych kobiety – plemniki nie mogą się poruszać, grzęzną w śluzie, więc nawet gdyby jednak doszło do owulacji, to spotkanie gamet męskich i żeńskich jest bardzo utrudnione.
  • Hormony powodują zwolnienie transportu jajowodowego (komórka jajowa po wydostaniu się z jajnika nie jest „popychana” przez jajowody na spotkanie z plemnikiem).
  • Następują zmiany w błonie śluzowej macicy, uniemożliwiające implantację (zagnieżdżenie się zarodka, gdyby jednak doszło do jego powstania).

Wyżej wymienione mechanizmy są spowodowane głównie przez progestagen. Estrogeny powodują hamowanie owulacji, a ponadto potęgują działanie progestagenów. Pozwala to na stosowanie mniejszej dawki hormonów potrzebnych do uzyskania tego samego efektu.

2. Rodzaje antykoncepcji hormonalnej

Istnieje wiele rodzajów antykoncepcji hormonalnej. Szczególną popularnością wśród kobiet cieszą się tabletki antykoncepcyjne dwuskładnikowe i jednoskładnikowe (tzw. minipigułka), a także plastry antykoncepcyjne. Kolejnym rodzajem antykoncepcji hormonalnej jest antykoncepcyjny krążek dopochwowy. Kobiety mogą zabezpieczać się także za pomocą implantów, zastrzyków hormonalnych, wkładek wewnątrzmacicznych, które uwalniają hormony. Do antykoncepcji hormonalnej zaliczana jest także pigułka „72 godziny po”, którą należy zażyć do 72 godzin po zbliżeniu seksualnym.

Niektóre środki antykoncepcji hormonalnej zawierają dwa składniki (estrogen i progestagen). Tak jest z dwuskładnikową tabletką antykoncepcyjną. Inne preparaty są jednoskładnikowe (zawierają progestagen). Należą do nich:

  • jednoskładnikowa tabletka (tzw. minipigułka), którą mogą stosować kobiety karmiące,
  • plastry antykoncepcyjne,
  • antykoncepcyjny krążek dopochwowy,
  • implant,
  • zastrzyki hormonalne,
  • pigułka „72 godziny po”,
  • wkładka uwalniająca hormony.

Hormony z antykoncepcji hormonalnej mogą dostawać się do organizmu za pośrednictwem kilku dróg. Pigułki antykocepcyjne dostają się do organizmu przez układ pokarmowy. U kobiety, która stosuje plastry antykoncepcyjne hormony dostają się do organizmu za pomocą skóry. Używane przez kobiety krążki dopochwowe dostarczają do organizmu hormony za pośrednictwem błony śluzowej pochwy. W przypadku spirali, hormony trafiają przez błonę śluzową macicy i szyjki macicy. Zarówno zastrzyki hormonalne, jak i implanty powodują, że hormony dostają się do organizmu przez małe naczynka pod skórą.

2.1. Pigułka jednoskładnikowa

Pigułka „mini” zawiera tylko jeden rodzaj hormonu – progestagen. Dzięki temu możliwe jest jej przyjmowanie przez kobiety karmiące. Podczas jej stosowania naturalny przebieg cyklu owulacyjnego może być zachowany, włącznie z jajeczkowaniem. Mechanizm działania pigułki „mini” polega głównie na zwiększeniu gęstości śluzu szyjkowego, co utrudnia znacznie wędrówkę plemników do komórki jajowej.

Należy ją zażywać codziennie, dokładnie o tej samej porze, bez 7-dniowej przerwy (w opakowaniu jest 28 tabletek). Mniej więcej 4 godziny po zażyciu pigułki szyjka macicy wytwarza najskuteczniejszą barierę śluzową dla plemników, tak więc warto zgrać porę jej przyjmowania ze swoimi zwyczajami seksualnymi.

W przypadku pominięcia jednej lub kilku tabletek, a także opóźnienia w zażyciu tabletki powyżej 3 godzin, należy stosować dodatkowe zabezpieczenie przez 7 dni. Przyjmowanie preparatu można zacząć już 3 tygodnie po porodzie.

Skuteczność jest mniejsza niż w przypadku „zwykłych” pigułek antykoncepcyjnych, wskaźnik Pearla wynosi około 3 (w przypadku tabletek dwuskładnikowych wskaźnik Pearla jest mniejszy niż 1).

Wadą tej metody jest fakt, że trzeba ją łykać z dokładnością co do godziny! Opóźnienie dłuższe niż 3 godziny powoduje już wzrost ryzyka ciąży! Podczas jej stosowania mogą wystąpić zaburzenia cyklu, czasem plamienia międzymiesiączkowe. Do innych działań niepożądanych zaliczyć można: przyrost wagi ciała na początku stosowania preparatu, możliwość wystąpienia depresji u kobiet mających do niej predyspozycje, trądzik, przetłuszczanie się włosów, obniżenie libido.

2.2. Tabletka dwuskładnikowa

Tabletka taka zawiera dwa rodzaje hormonów – estrogen i progestagen. Jej stosowanie polega na doustnym przyjmowaniu pigułki codziennie przez 21 dni. Po skończeniu opakowania, które zawiera właśnie 21 tabletek, należy zrobić 7-dniową przerwę w ich połykaniu, a potem zacząć nowe opakowanie.

Istnieją różne rodzaje tabletek antykoncepcyjnych dwuskładnikowych:

  • jednofazowa – najczęstsza (wszystkie pigułki mają taki sam skład, więc podczas ich zażywania nie jest ważna kolejność),
  • dwufazowa (są dwa rodzaje pigułek, kolejność zażywania jest bardzo ważna),
  • trójfazowa (są trzy rodzaje pigułek, kolejność zażywania jest bardzo ważna),
  • wielofazowa.

Pierwszą tabletkę z pierwszego opakowania należy zażyć pierwszego dnia miesiączki. Trzeba zażyć 21 tabletek z opakowania codziennie o stałej porze. Potem należy zrobić 7 dni przerwy (wtedy zachowana jest skuteczność antykoncepcyjna). 2–4. dnia przerwy powinna wystąpić miesiączka. Po upływie 7 dni przerwy należy rozpocząć nowe opakowanie, bez względu na to, czy krwawienie ustąpiło, czy nie. Po każdym opakowaniu robi się 7 dni przerwy.

Dawkowanie 21 tabletek + 7 dni przerwy, nowe opakowanie, a także 7-dniowa przerwa zaczyna się zawsze tego samego dnia tygodnia.

Aby tabletka antykoncepcyjna była skuteczna, konieczne jest jej regularne, codzienne przyjmowanie o stałej porze. Pominięcie jednej lub więcej tabletek może doprowadzić do niechcianej ciąży - także rozpoczęcie zażywania tabletek w dniu innym niż pierwszy dzień miesiączki lub wydłużenie 7-dniowej przerwy w zażywaniu. Niektóre leki oraz wymioty i biegunka w czasie 3–4 godzin po zażyciu mogą powodować niską skuteczność metody.

Tabletki antykoncepcyjne działają na cały organizm, przez których przyjmowanie mogą wystąpić skutki uboczne. W takim przypadku należy spróbować dobrać indywidualnie inne tabletki, a jeśli i to nie pomoże, warto poszukać innej metody antykoncepcyjnej.

Kobieta, która chce zacząć stosować tabletki antykoncepcyjne, musi udać się do ginekologa i poprosić o wypisanie recepty. Lekarz powinien podczas tej wizyty przeprowadzić szczegółową rozmowę, zbadać pacjentkę. Trzeba wykluczyć ciążę i przeprowadzić wywiad rodzinny w kierunku choroby zakrzepowo-zatorowej. Jest to ważne, gdyż nie u wszystkich kobiet taka forma antykoncepcji jest wskazana!

Istnieje możliwość wystąpienia licznych skutków ubocznych i związanych z nimi działań niepożądanych, istotnych dla całego organizmu. Trzeba pamiętać, że tabletka antykoncepcyjna nie jest obojętna dla zdrowia kobiety.

2.3. Tabletki antykoncepcyjne a pierwsza wizyta u lekarza

Pierwsza wizyta polega na dokładnym zebraniu wywiadu i badaniu, podczas którego należy upewnić się, że nie ma żadnych medycznych przeciwwskazań do stosowania doustnych środków antykoncepcyjnych, a następnie zapoznaniu pacjentki z zaletami i z ryzykiem takiego postępowania - wskazane jest upewnienie się, czy w rodzinie pacjentki lub u niej samej nie występują wrodzone choroby powodujące zaburzenia krzepliwości krwi.

Celowe jest uzyskanie pisemnej zgody pacjentki po jej pełnym poinformowaniu lub też odnotowanie w dokumentacji medycznej, że zapoznano ją z zaletami i możliwymi zagrożeniami stosowania antykoncepcji hormonalnej. Doustne środki antykoncepcyjne dostępne są wyłącznie na recepty lekarskie. Aby uzyskać receptę, kobieta powinna się zgłosić na badanie ginekologiczne i badanie piersi.

Pierwsza wizyta ginekologiczna przed antykoncepcją
Pierwsza wizyta ginekologiczna przed antykoncepcją

Zanim zdecydujesz się na antykoncepcję hormonalną, udaj się do lekarza, który wykona badania i wykluczy

zobacz galerię

W czasie wizyty u ginekologa przeprowadzane jest także badanie cytologiczne szyjki macicy oraz sprawdzane jest ciśnienie tętnicze krwi. Jeżeli istnieje taka potrzeba, lekarz kieruje także pacjentkę na badania laboratoryjne, pozwalające na ocenę czynności wątroby, układu krzepnięcia i inne.

2.4. Tabletki antykoncepcyjne a przeciwwskazania do ich stosowania

Współczesne tabletki antykoncepcyjne, z uwagi na bardzo niskie dawki hormonów w porównaniu do preparatów stosowanych przed laty, są jedną z najskuteczniejszych metod zapobiegania niechcianej ciąży przy zachowanym bezpieczeństwie ich stosowania. Niemniej jednak nie każda kobieta może je przyjmować, dlatego przed rozpoczęciem przyjmowania antykoncepcji hormonalnej niezbędna jest wizyta u lekarza w celu doboru właściwego preparatu i wykluczeniu chorób, które stanowią przeciwwskazanie do jej zastosowania.

  1. Podstawowym i niezaprzeczalnym przeciwwskazaniem do zastosowania antykoncepcji hormonalnej jest ciąża lub jej podejrzenie, z uwagi na potencjalne toksyczne działanie leku na rozwijający się płód.

  2. Okres karmienia piersią jest przeciwwskazaniem do stosowania dwuskładnikowej tabletki antykoncepcyjnej (zawierającej estrogen i gestagen), można jednak zastosować tabletkę zawierającą wyłącznie składnik gestagenny.

  3. Palenie papierosów w dużej ilości (paczka i więcej na dobę), a po 35 roku życia palenie w ogóle.

  4. Nieprawidłowe krwawienia z dróg rodnych o nierozpoznanej przyczynie - gdyż mogą świadczyć o toczącym się procesie chorobowym (nowotwór, stan zapalny), który wymaga diagnostyki i ewentualnego leczenia.

  5. Nowotwory, których wzrost może być pobudzany przez estrogeny (np. rak piersi, rak endometrium). Jeśli któryś z wyżej wymienionych nowotworów występował w rodzinie, należy o tym powiedzieć lekarzowi w trakcie wizyty!

  6. Choroby układu krążenia, wśród nich:

  • Zakrzepica żylna obecnie lub w przeszłości, ponieważ zawarty w tabletkach estrogen zwiększa krzepliwość krwi i podnosi ryzyko zakrzepicy i zatorowości płucnej (zamknięcia naczyń płuc);
  • Choroba niedokrwienna serca lub zaburzenia ukrwienia mózgu;
  • Nadciśnienie tętnicze;
  • Ciężkie migreny - w szczególności leczone z zastosowaniem preparatów zawierających ergotaminę;
  • Większość wad zastawkowych serca.
  1. Zaburzenia metaboliczne:
  • Otyłość, szczególnie gdy BMI przekracza 30 kg/m2;
  • Cukrzyca i zaburzenia metabolizmu glukozy;
  • Zaburzenia gospodarki tłuszczowej, gdyż tabletki antykoncepcyjne mogą pogłębiać nieprawidłowości.
  1. Choroby wątroby:
  • Nieprawidłowe wyniki badań czynności wątroby (podwyższone wartości enzymów wątrobowych mogące świadczyć o uszkodzeniu komórek wątroby);
  • Występująca w przeszłości żółtaczka cholestatyczna (związana z zastojem żółci).
  1. Niewydolność nerek.

  2. Konieczność przyjmowania leków, które znacząco obniżają skuteczność antykoncepcji np. antybiotyki, leki przeciwpadaczkowe.

  3. Zaburzenia psychiczne, np. depresja.

  4. Długotrwałe unieruchomienie, np. po złamaniu kończyny, gdyż antykoncepcja w połączeniu z unieruchomieniem dodatkowo zwiększa ryzyko powikłań zakrzepowo-zatorowych.

Prawidłowo dobrana metoda antykoncepcji jest skuteczna, bezpieczna i akceptowalna przez pacjentkę, dlatego decyzję o rozpoczęciu stosowania tabletki antykoncepcyjnej (lub innej metody hormonalnej) musi być poprzedzona wizytą u lekarza i wnikliwą oceną stanu zdrowia.

2.5. Plastry antykoncepcyjne

Działanie plastrów antykoncepcyjnych polega na ciągłym uwalnianiu do organizmu hormonów z plastra przylepionego na gołą skórę. Ta droga podania progestagenów, w przeciwieństwie do drogi doustnej, sprawia, że substancja wywiera mniejszy wpływ na wątrobę. W opakowaniu znajdują się trzy plastry. Każdy z nich zawiera dawkę hormonów wystarczającą na jeden tydzień. Stosuje się je przez trzy kolejne tygodnie. Potem należy zrobić tygodniową przerwę.

Plaster należy zmieniać zawsze w tym samym dniu tygodnia. Miejsca, w których można umieścić plaster, to: podbrzusze, górna, zewnętrzna część ramienia, pośladek, bark lub łopatka.

Istnieją liczne korzyści ze stosowania plastrów antykoncepcyjnych. Zapewniają one stabilne stężenie hormonów we krwi. W przeciwieństwie do tabletek antykoncepcyjnych nie obciążają wątroby.

Ta metoda antykoncepcji umożliwia też stosowanie niższych dawek hormonów, niż byłoby to konieczne przy podaniu doustnym. System transdermalny jest bardzo komfortowy, nie trzeba się przejmować reżimem przyjmowania tabletek, nie zakłóca aktywności. Bardzo ważne jest też to, że w każdej chwili można przerwać terapię, odklejając plaster, w przeciwieństwie np. do zastrzyków z gestagenami.

2.6. Antykoncepcyjny krążek dopochwowy

Ma on postać niewielkiego, niewyczuwalnego przez kobietę lub jej partnera, krążka uwalniającego progestageny przez 21 dni. Krążek dopochwowy jest umieszczany w pochwie przez kobietę i usuwany po 21 dniach. Po ustąpieniu trwającego siedem dni krwawienia miesięcznego kobieta wkłada do pochwy nowy krążek (istotne jest, by nastąpiło to tego samego dnia tygodnia, co w poprzednim cyklu).

2.7. Pozostałe metody antykoncepcji hormonalnej

Zastrzyk antykoncepcyjny

Zastrzyki antykoncepcyjne to podawane domięśniowo (np. w pośladek) progestageny, które: hamują owulację, zagęszczają śluz szyjkowy, uniemożliwiają implantację w błonie śluzowej macicy.

W zależności od rodzaju progestagenu zabieg musi być powtarzany co 8 lub 12 tygodni. Pierwszą iniekcję podaje się od 1. do 5. dnia cyklu. Jeśli pierwsza iniekcja jest podana pierwszego dnia cyklu, efekt antykoncepcyjny jest natychmiastowy, w przeciwnym wypadku (podanie po 2. dniu cyklu) przez 8 dni należy stosować dodatkowe środki zabezpieczające, np. mechaniczne lub chemiczne.

Skuteczność działania antykoncepcyjnego zastrzyku jest nawet wyższa od działania tabletek antykoncepcyjnych, gdyż kobieta nie musi pamiętać o codziennym stosowaniu środka. Wadą zastrzyków jest to, że jeśli po zaaplikowaniu środka pojawią się jakieś działania niepożądane (nieregularne i przedłużające się krwawienia, bóle i zawroty głowy, trądzik, mdłości, torbiele jajników, przyrost masy ciała), nie ma możliwości odstawienia środka – on już jest w organizmie i nie da rady się go pozbyć! Trzeba pomęczyć się do końca jego działania, czyli 2–3 miesiące. Kolejną wadą jest to, że na powrót płodności po zakończeniu stosowania metody trzeba trochę poczekać.

Tabletka „72 godziny po”

To metoda antykoncepcji postkoitalnej, czyli antykoncepcji, którą stosuje się po stosunku.

Właściwie to ten środek trudno nazwać metodą antykoncepcyjną i nie należy tak go traktować. Stosuje się go w sytuacjach awaryjnych, np. gdy zawiodły stosowane środki (np. pękła prezerwatywa), gdy doszło do gwałtu, gdy pod wpływem uniesienia para zapomniała się zabezpieczyć. Tabletka „72 godziny po” działa po zapłodnieniu, ale przed implantacją, dlatego, według prawa polskiego, nie jest to nielegalny środek przerywający ciążę (za początek ciąży uważa się implantację). Gdy nastąpiła „sytuacja awaryjna”, kobieta ma 72 godziny na zabezpieczenie się przed niechcianą ciążą. W tym celu musi udać się do ginekologa i poprosić o wypisanie recepty na tabletkę.

Implant antykoncepcyjny

W tej metodzie pod skórę przedramienia wszczepiony zostaje pręcik uwalniający przez cały czas progestageny (średnio 40 mikrogramów). Działanie antykoncepcyjne implantu trwa przez 5 lat. Po tym czasie należy go usunąć i ewentualnie wszczepić nowy. W przypadku wystąpienia uciążliwych działań niepożądanych, można usunąć implant wcześniej (robi to lekarz).

Antykoncepcja hormonalna ma za zadanie zahamować jajeczkowanie. Ponadto obejmuje swoim zasięgiem wszystkie te środki, które hamują czynność dokrewną jajników oraz kory nadnerczy, wzmagają lepkość śluzu szyjkowego (czyli utrudniają wniknięcie plemników). Ponadto wywołują one zmiany błony śluzowej macicy.

3. Zalety i skutki uboczne antykoncepcji hormonalnej

Antykoncepcja hormonalna posiada zarówno zalety, jak i wady. Wiele kobiet nie zdaje sobie sprawy z faktu, że stosowanie antykoncepcji hormonalnej nie wpływa na dalszą płodność (po odstawieniu tabletek, plastrów lub zastrzyków itp.). Dzieci matek, które stosowały antykoncepcję hormonalną są tak samo zdrowe, jak dzieci innych kobiet. Warto nadmienić, że starania o potomstwo można rozpocząć już w pierwszym cyklu po odstawieniu antykoncepcji hormonalnej.

Oto najważniejsze zalety antykoncepcji hormonalnej:

  • skuteczność antykocepcji – PI 0.2–1,
  • wygoda (stosowanie antykoncepcji hormonalnej nie wpływa na jakość aktu seksualnego),
  • starania o dziecko można rozpocząć już w pierwszym cyklu po odstawieniu antykoncepcji hormonalnej,
  • zmniejszenie ryzyka wystąpienia ciąży pozamacicznej i torbieli jajnika,
  • zmniejszenie ryzyka wystąpienia raka jajnika, raka endometrium,
  • zmniejszenie częstości występowania zapaleń miednicy mniejszej.
  • zmniejszenie krwawień miesiączkowych oraz dolegliwości związanych z zespołem napięcia przedmiesiączkowego (PMS),
  • wzrost regularności cykli.

Niestety, oprócz wielu zalet, antykoncepcja hormonalna posiada także wady. Niektóre osoby odczuwają niepożądane skutki uboczne, wpływające negatywnie na funkcjonowanie całego organizmu.

Skutki uboczne antykoncepcji hormonalnej:

  • infekcje grzybicze pochwy,
  • krwawienia i plamienia acykliczne,
  • pojawienie się trądziku,
  • problemy z przetłuszczaniem się włosów,
  • częste bóle głowy,
  • nudności,
  • wymioty,
  • suchość pochwy,
  • obniżone libido (brak ochoty na seks),
  • problem żylaków na kończynach dolnych,
  • nadwrażliwość, bóle sutków,
  • niespodziewane krwawienia i plamienia,
  • wzdęcia,
  • przyrost masy ciała,
  • problem z zatrzymywaniem się wody w organizmie,
  • obniżenie nastroju,
  • nerwowość,
  • płaczliwość,
  • powikłania zakrzepowo-zatorowe (mogą zagrażać życiu),
  • zaburzenia gospodarki tłuszczowej (więcej złego cholesterolu LDL),
  • choroba niedokrwienna serca u kobiet >35. roku życia palących papierosy,
  • ryzyko wystąpienia nowotworu piersi lub raka szyjki macicy.

Potrzebujesz konsultacji z lekarzem, e-zwolnienia lub e-recepty? Wejdź na abcZdrowie Znajdź Lekarza i umów wizytę stacjonarną u specjalistów z całej Polski lub teleporadę od ręki.

Następny artykuł: Antykoncepcja hormonalna a rak piersi
Polecane dla Ciebie
Pomocni lekarze