Szpiczak mnogi - przyczyny, objawy, diagnostyka, profilaktyka
Szpiczak mnogi to choroba, w której dochodzi do wzrostu liczby komórek plazmatycznych. Plazmocyty są komórkami układu odpornościowego, które wytwarzają przeciwciała w odpowiedzi na antygeny. W normalnej sytuacji namnażają się one w obecności antygenów, czyli zwykle infekcji czy innej choroby pobudzającej układ immunologiczny. W przebiegu szpiczaka mnogiego komórki rozrastają się natomiast w szpiku kostnym w postaci mnogich guzowatych ognisk, doprowadzając jednocześnie do niszczenia kości w danym miejscu, aż do spontanicznych, niekiedy trudnych do przewidzenia, patologicznych złamań w różnych miejscach kośćca.
1. Szpiczak mnogi - przyczyny i mechanizm powstawania
Szpiczak mnogi to jedna z chorób komórek plazmatycznych, zwanych łącznie gammapatiami monoklonalnymi. W przebiegu tych chorób dochodzi do niefizjologicznego namnażania się jednego klonu plazmocytów, wytwarzających jeden rodzaj białka, zwanego białkiem M, jako skrót od słów białko monoklonalne czyli jednakowe. Oczywiście w zależności od rodzaju klonu plazmatycznego rodzaj białka M będzie różny u poszczególnych osób dotkniętych chorobą, jednak każda osoba posiadać będzie we krwi podniesiony poziom jednego tylko białka.
W przebiegu szpiczaka mnogiego, który jest nowotworem złośliwym, plazmocyty wytwarzają nie tylko białko M, ale również tzw. cytokiny, które w sprzężeniu zwrotnym stymulują komórki plazmatyczne do dalszych podziałów, co sprzyja niekontrolowanej proliferacji nowotworu.
Szpiczak mnogi powstaje prawdopodobnie z tzw. gammapatii monoklonalnej o nieokreślonym znaczeniu (MGUS, ang. monoclonal gammopathy of undetermined significance), czyli choroby, w której również występuje zwiększona liczba jednakowych komórek plazmatycznych, które nie obumierają tak jak powinny, ale nie posiadają jeszcze cech złośliwości, tj. nie namnaża się w niekontrolowanym tempie i nie nacieka tkanek i organów.
Przejście z MGUS do postaci szpiczaka mnogiego wiąże się z wystąpieniem mutacji w komórkach klonalnych, która powoduje wydzielanie cytokin i początek ich szybkiego namnażania. Zwykle proces ten trwa 20-30 lat, jednak w momencie gdy dojdzie już do rozwoju szpiczaka mnogiego, oczekiwany czas życia skraca się do zaledwie 3-4 lat. Dlatego osoby ze stwierdzoną MGUS powinny odbywać coroczne badanie poziomu białka M w krwi, aby możliwie szybko wychwycić ewentualną mutację i zapobiec szybkiemu rozwojowi szpiczaka mnogiego.
Zachorowanie na szpiczaka mnogiego może nastąpić w każdym okresie życia, ale zwykle, ze względu na długi okres rozwoju choroby, występuje w wieku dojrzałym. Jedynie 15% wszystkich przypadków notuje się u osób, które nie ukończyły sześćdziesiątego roku życia.
Statystycznie istotnie bardziej na zachorowanie na szpiczaka mnogiego narażeni są mężczyźni oraz osoby rasy czarnej i te, w których bliskiej rodzinie doszło do przypadków wystąpienia szpiczaka mnogiego czy innych gammapatii monoklonalnych. Nieznany jest do końca mechanizm powstawania choroby. Nie wiadomo także, jakie są właściwe przyczyny powstawania szpiczaka mnogiego.
Wyróżnia się natomiast pewne czynniki ryzyka, o których w drodze statystycznego wnioskowania dowiedziono, że istotnie zwiększają szanse na zachorowanie. Istnieją również hipotezy tłumaczące, w jaki sposób owe czynniki ryzyka przyczyniają się do powstawania szpiczaka mnogiego.
Do środowiskowych czynników ryzyka zalicza się przede wszystkim wystawienie na działanie promieniowania jonizującego. Innym czynnikiem ryzyka jest przewlekłe narażenie na kontakt z pewnymi substancjami, jak azbest czy rozpuszczalniki organiczne (np. benzen), oraz najprawdopodobniej z szeregiem innych substancji rakotwórczych.
Szpiczak mnogi jest stosunkowo rzadkim nowotworem złośliwym. Stanowi około 1% ogółu zachorowań na nowotwory złośliwe i 14% zachorowań na nowotwory układu krwionośnego. Rocznie na szpiczaka mnogiego zachorowuje ok. 5 osób na 100 000.
Wzrost komórek szpiczakowych w szpiku kostnym może doprowadzić m.in. do anemii, podniesionego stężenia białka we krwi lub moczu, patologicznych złamań kości, podwyższonego stężenia wapnia we krwi, zaburzenia pracy układu odpornościowego i innych niekorzystnych następstw, które mogą skończyć się śmiercią chorego.
2. Szpiczak mnogi - objawy
W przebiegu szpiczaka mnogiego dochodzi do rozrostu nowotworowych komórek plazmatycznych, które wydzielają białka i cytokiny, mogące niekorzystnie wpływać na funkcjonowanie wielu tkanek i narządów w organizmie. Powoduje to szereg objawów charakterystycznych dla szpiczaka mnogiego. Ponadto upośledzone zostaje prawidłowe działanie systemu odpornościowego, co się może przekładać na występowanie wtórnych infekcji czy innych chorób.
Charakterystycznymi objawami w standardowych badaniach krwi przy szpiczaku mnogim są podwyższony poziom białka w moczu i krwi oraz podwyższona wartość OB (do wartości trzycyfrowej). Zmiany te powinny ukierunkować lekarza w kierunku pogłębionej diagnostyki szpiczaka mnogiego.
Szpiczak mnogi atakuje zwykle kości miednicy, kręgosłupa, kończyn górnych albo dolnych. Choroba nie ma specyficznego początku. Początkowo obserwowane jest stopniowe osłabienie, wychudzenie, narastająca niedokrwistość.
Następnie pojawiają się bóle kostne podobne do reumatycznych, które są najbardziej charakterystycznym i najczęstszym objawem. Są one skutkiem zmian osteolitycznych, czyli nasilonego niszczenia kości spowodowanego szpiczakiem mnogim, które nie jest zrównoważone dostatecznie wzmożoną ich regeneracją.
W obrazie RTG widoczne są charakterystyczne ogniska osteolityczne w postaci ciemnych plam na kościach. W miejscach tych kość nie ma właściwej struktury, traci swoje własności i jest podatna na złamania patologiczne, które są kolejnym charakterystycznym objawem choroby. Do złamań przy szpiczaku mnogim może dochodzić bez wyraźnej przyczyny w postaci np. upadku, lecz w wyniku prowadzonej normalnej życiowej aktywności.
Często dochodzi też do tzw. kompresyjnych złamań kręgów, gdzie kręgi pękają na skutek ich zwykłego obciążenia, nie będąc go w stanie znieść na skutek osłabienia przez zaawansowane zmiany osteolityczne. W wyniku zmniejszonej odporności na infekcje, następują nawracające zakażenia, najczęściej są to infekcje układu oddechowego oraz moczowego.
Chorzy na szpiczaka mnogiego stosunkowo często zapadają też na zapalenie opon mózgowych, które może być bezpośrednią przyczyną zgonu.
U większości chorych na szpiczaka mnogiego pojawiają się także problemy z nerkami (głównie niewydolność nerek). Istnieje kilka mechanizmów ich powstawania w przebiegu szpiczaka mnogiego, dlatego jest to dość szeroko występujący objaw. Typowym objawem jest również anemia, która rozwija się na skutek zastępowania prawidłowego szpiku kostnego, który wytwarza m.in. czerwone krwinki, szpikiem zmienionym nowotworowo, dysfunkcyjnym. Ponadto u chorujących na szpiczaka mnogiego cytokiny wytwarzane przez komórki rakowe zahamowują produkcję czerwonych krwinek. W rezultacie niedobór czerwonych krwinek we krwi daje objawy anemii.
U chorych w zaawansowanym stadium szpiczaka mnogiego obserwuje się objawy neurologiczne. Na skutek ucisku guza na rdzeń kręgowy lub uszkodzenia rdzenia kręgowego w efekcie występowania kompresyjnych złamań kręgów, dochodzić może do niedowładów i paraliżów kończyn czy nawet całych partii ciała.
U chorych na szpiczaka mnogiego pojawiać się mogą również objawy neuropatii obwodowej, powstałe na skutek bezpośredniego naciekania nerwów przez komórki nowotworowe. Objawy te to uczucie mrowienia w obwodowych częściach ciała, przewlekły ból, tkliwość, osłabienie i zanikanie mięśni, a w bardziej zaawansowanych stadiach nawet niedowład i paraliż pewnych partii kończyn.
U mniej więcej 10% chorych na szpiczaka mnogiego obserwuje się tzw. zespół nadmiernej lepkości, w którym na skutek podwyższonej obecności pewnych białek we krwi dochodzi do zatrzymania krążenia w naczyniach włosowatych i upośledzenia działania wielu tkanek i narządów. W rezultacie pojawiają się takie objawy jak zaburzenia pracy mózgu (senność, bóle głowy, zaburzenia widzenia i słuchu, utrata świadomości), nadmierne krwawienia, głównie z nosa i dziąseł na skutek porażonej krzepliwości krwi, niewydolność serca oraz niewydolność nerek.
W przebiegu zaawansowanej choroby, jaką jest szpiczak mnogi, może dochodzić do naciekania przez komórki plazmatyczne wątroby, śledziony oraz węzłów chłonnych. Narządy te będą wyraźnie powiększone w takich wypadkach. W przebiegu szpiczaka mnogiego powiększenie wątroby jest zwykle bezobjawowe, tzn. nie występują żadne negatywne tego konsekwencje dla działania układu pokarmowego.
Szpiczak mnogi może powodować również hiperkalcemię, czyli podwyższone stężenie wapnia we krwi. W efekcie mogą pojawiać się zaburzenia trawienia (zaparcia, utrata apetytu, nudności, wymioty, wrzody żołądka i dwunastnicy), zaburzenia rytmu serca, objawy neurologiczne (ból głowy, senność, depresja, w skrajnych przypadkach śpiączka).
Inne objawy szpiczaka mnogiego to: objawy mięśniowe (osłabienie siły mięśni, przejściowe porażenie mięśni twarzy, dysfagia, wzmożenie odruchów ścięgnistych), zaburzenia metaboliczne, odwodnienie, nadciśnienie tętnicze, złogi wapnia w sercu, trzustce czy tkankach okołostawowych.
3. Szpiczak mnogi - diagnostyka i leczenie
Szpiczak mnogi zazwyczaj diagnozowany jest przez przypadek. Chory na szpiczaka mnogiego zgłasza się do lekarza, by skonsultować wyniki okresowych badań krwi. Niepokój może wywołać podwyższone stężenie białka we krwi lub w moczu. Aby zdiagnozować szpiczaka mnogiego, przeprowadza się badania morfologiczne krwi, specjalistyczne badanie białek, radiologiczne badanie kości oraz biopsję szpiku w celu ustalenia obecności zwiększonej liczby komórek plazmatycznych.
Diagnoza stawiana jest na podstawie tych badań, w oparciu o współwystępowanie kilku charakterystycznych objawów – zmian osteolitycznych kości, zwiększonego odsetka plazmocytów w szpiku oraz obecności białka M we krwi. W kilku procentach przypadków szpiczak mnogi występuje w postaci niewydzielającej białka M, która to postać może być trudniejsza do zdiagnozowania.
Rozpoznanie różnicowe szpiczaka mnogiego wymaga wykluczenia innych nowotworów mogących dawać przerzuty do kości (rak piersi, rak płuc, gruczołu krokowego, nerek), innych gammapatii mononuklealnych (MGUS, makroglobulinemia Waldenstroma, choroba łańcuchów ciężkich), hipergammaglobulinemii oraz niektórych chorób zakaźnych (mononukleoza, różyczka). Na podstawie pogłębionej diagnostyki oznacza się stopień zaawansowania szpiczaka mnogiego.
Wyróżnia się trzy stadia zaawansowania szpiczaka mnogiego.
Stadium I – charakteryzuje się małą masą guza zlokalizowaną w jednym ognisku oraz spełnieniem następujących kryteriów badań laboratoryjnych – hemoglobina >10 g/dl, wapń w surowicy początkowej formie szpiczaka mnogiego, zwanej guzem plazmocytowym odosobnionym czy umiejscowionym (ang. solitary plasmacytoma).
Stadium I szpiczaka mnogiego objawia się pojedynczym ogniskiem osteolizy w jednej kości (czasem nawet poza kośćmi), a pozostałe kości są wolne od zmian. Nie występuje również niedokrwistość, hiperkalcemia czy pogorszenie funkcjonowania nerek. W takim przypadku szpiczaka mnogiego prowadzi się zazwyczaj radioterapię lub usuwa się guza operacyjnie. Jeśli nieleczony, guz z czasem może przejść w formę mnogą, z typowym zestawem objawów i powikłań.
Stadium II szpiczaka mnogiego– charakteryzuje się średnią masą guza. Stwierdza się je, gdy spełniony jest jeden z warunków hemoglobina 8,5-10 g/dl, wapń w surowicy 3 mmol/l, białko M w klasie IgG 50-70 g/l, w klasie IgA 30-50 g/l, wydalanie łańcuchów lekkich w moczu 4-12 g/ 24h oraz nieliczne (ale nie pojedyncze) ogniska osteolityczne w kościach.
W najcięższym Stadium III szpiczak mnogi charakteryzuje się dużą masą. Stwierdza się je, gdy spełniony jest co najmniej jeden z warunków - hemoglobina 3 mmol/l, białko M w klasie IgG >70 g/l, w klasie IgA >50 g/l, wydalanie łańcuchów lekkich w moczu 4-12 g/24 h oraz liczne ogniska osteolityczne w kościach.
Najcięższą formą rozwoju szpiczaka mnogiego jest tzw. białaczka plazmocytowa, kiedy liczba komórek plazmocytowych we krwi osiąga bardzo wysoki poziom, zmiany osteolityczne obejmują wiele kości oraz obecne są nacieki plazmocytowe narządów. Taka forma szpiczaka mnogiego kwalifikuje się jedynie do leczenia paliatywnego, czyli zmniejszającego negatywne objawy choroby i polepszającego jakość ostatnich miesięcy życia chorego. W takim przypadku średni czas przeżycia od momentu rozpoznania szpiczaka mnogiego waha się w granicach kilku miesięcy.
Szpiczak mnogi należy do nieuleczalnych nowotworów Długotrwała terapia umożliwia jednak chorym prowadzenie normalnego trybu życia. Najczęściej stosuje się leczenie farmakologiczne, które ma hamować rozrost nieprawidłowych komórek. Gdy wystąpią złamania – stosuje się leczenie ortopedyczne.
Często też przy szpiczaku mnogim stosuje się naświetlania promieniami w badaniu RTG – by zmniejszyć ból i pobudzić kostnienie w ogniskach rozrostu komórek. Sposób leczenia szpiczaka mnogiego zależy w głównej mierze od stopnia zaawansowania nowotworu oraz wieku i stanu zdrowia chorego.
U pacjentów poniżej 65. roku życia wiodącym sposobem terapii szpiczaka mnogiego jest silna chemioterapia, która ma za zadanie stłumić nowotwór, a następnie przeszczepienie szpiku kostnego. Przeszczepienia szpiku dokonuje się od samego pacjenta, przeszczepiając komórki krwiotwórcze z krwi obwodowej.
Terapia ta nie prowadzi do całkowitego wyleczenia, umożliwia jednak znaczące przedłużenie czasu życia oraz poprawę jego jakości, tj. redukcję ciężkich objawów szpiczaka mnogiego. W Polsce u chorych leczonych tą metodą uzyskuje się odsetek na poziomie ok. 40% przeżyć siedmioletnich. Należy jednak wziąć pod uwagę, że szpiczak mnogi dotyka głównie starszych osób, po sześćdziesiątym roku życia, gdzie w perspektywie siedmiu lat mogą występować inne przyczyny śmierci. Dla porównania, nieleczona choroba prowadzi do śmierci w przeciągu nie więcej niż 3-4 lat.
Bardziej ryzykowną formą terapii jest przeszczepienie szpiku kostnego od dawcy, które w niektórych przypadkach prowadzi nawet do całkowitego wyleczenia, niesie jednak większe ryzyko wystąpienia powikłań okołooperacyjnych oraz związanych z odrzuceniem obcych tkanek, co składa się na nawet kilkudziesięcioprocentową śmiertelność okołozabiegową. Jest to też terapia szpiczaka mnogiego trudniej dostępna, ze względu na konieczność znalezienia odpowiedniego dawcy oraz bardziej ryzykowna.
U pacjentów chorych na szpiczaka mnogiego, którzy przekroczyli 65. rok życia lub których ogólny stan zdrowia jest na tyle zły, że nie kwalifikują się do przeszczepienia szpiku, stosuje się samą chemioterapię. Wyniki takiego leczenia szpiczaka mnogiego są całkiem zadowalające, szczególnie przy użyciu najnowszych leków i reżimów ich przyjmowania, pozwalają na kilkuletnie przeżycie zdecydowanej większości pacjentów. Odsetek pięcioletnich przeżyć zależy od formy chemioterapii i waha się w przedziale 20-30%.
Każdorazowo rokowanie zależy nie tylko od stadium zaawansowania szpiczaka mnogiego w momencie podjęcia leczenia oraz stanu zdrowia pacjenta, ale również rodzaju zmian genetycznych w komórkach nowotworowych. Niektóre centra onkologii badają DNA zmienionych komórek, co w znacznym stopniu ułatwia postawienie precyzyjnego rokowania, jako że przy pewnych typach mutacji powrót szpiczaka mnogiego po remisji spowodowanej chemioterapią następuje znacznie szybciej niż przy innych.
Jeśli choroba przyjęła postać mnogą, ale nie daje silnych objawów, celowe może być jedynie jej monitorowanie, bez podejmowania chemioterapii. W takim przypadku podejmuje się jedynie leczenie szpiczaka mnogiego wspomagające, ograniczające negatywne działanie szpiczaka mnogiego na organizm. Takie podejście jest celowe, szczególnie jeśli pacjent jest w starszym wieku lub cierpi na inne poważne schorzenia i szpiczak mnogi najprawdopodobniej nie będzie bezpośrednią przyczyną jego śmierci. U mniej więcej 10% chorych szpiczak mnogi przyjmuje postać tlącą (ang. indolent/smouldering myeloma), w której nie daje silnych objawów ani nie rozwija się w gwałtowny sposób, nie wymaga leczenia i zwykle nie staje się przyczyną śmierci chorego.
W leczeniu szpiczaka mnogiego stosuje się szereg terapii wspomagających, które łagodzą objawy choroby, redukują jej niszczący wpływ na inne narządy, a przez to efektywnie wydłużają czas życia chorego i poprawiają jego jakość. Stosuje się leczenie mające zapobiegać niewydolności nerek – redukcja białka w osoczu, intensywne nawadnianie czy zwalczanie infekcji dróg moczowych.
Chorym na szpiczaka mnogiego podaje się leki, które przeciwdziałają osteolizie, a więc wzmacniają kości czy nie dopuszczają do ich dalszej degeneracji. Ważna jest również terapia bólu – stosuje się paracetamol, a w cięższych przypadkach opioidy i radioterapię paliatywną. Farmakologicznie leczy się również hiperkalcemię oraz niedokrwistość. Chorym z problemami z krzepliwością krwi, którzy skarżą się na krwotoki, przetacza się czynnika krzepnięcia.
Osoby cierpiące na szpiczaka mnogiego powinny dostosować aktywność fizyczną do stopnia zaawansowania choroby. Zaleca się im także spożywanie w umiarkowanych ilościach produktów bogatych w witaminę C. Przyjmowanie jej w nadmiarze może przyczynić się do rozwoju choroby nerek. Pacjenci chorzy na szpiczaka mnogiego nie powinni bez konsultacji z lekarzem stosować preparatów ziołowych. Ich przyjmowanie może bowiem obniżyć skuteczność leczenia farmakologicznego czy chemioterapii.
4. Szpiczak mnogi - profilaktyka
Szpiczak mnogi jest na tyle rzadkim nowotworem, a jednocześnie jego powstawanie jest na tyle zagadkowe, że nie zaleca się prowadzenia specjalnej profilaktyki przeciwko niemu. Należy stosować ogólne zasady zdrowego życia, unikać kontaktu z substancjami rakotwórczymi, właściwie się odżywiać, a szansa na wystąpienie szpiczaka mnogiego i innych nowotworów powinna istotnie zmaleć.
Nie czekaj na wizytę u lekarza. Skorzystaj z konsultacji u specjalistów z całej Polski już dziś na abcZdrowie Znajdź lekarza.